#Ахлақ

Бұл тарауда автор өтірік айту мен өтірік ант беру әрекеттерін тек моральдық кемшілік ретінде емес, сенімге жасалған тікелей шабуыл, жүрек құрылымының бұзылуы деп бағалайды. Өтірік – адамның өз болмысынан алыстауының, ал ант – Алланы куә етіп, жалған айтуының екі есе жауапкершілік жүктейтін көрінісі.

Автордың негізгі тұжырымы:

«Өтірік – тілдің күнәсі емес, жүректің зұлматқа бет бұруы. Өтірік ант – сенім мен ақиқаттың ортасын қараңғылату».

Мәтінде Құрандағы «ақиқатты өтірікпен бүркемелеушілер», «Алланың атымен ант етіп, сенім сатып жегендер» секілді аяттарға сілтеме жасалып, өтірік анттың имансыздыққа апаратын соқпақ екені баяндалады.

Мысалдар:

«Бір адам саудада табыс табу үшін өтірік ант берді – бұл тек сатып алушыны алдау емес, Алланы куә етіп, саудасын харамға айналдыру».
 «Кісі өзін ақтау үшін өтірік айтты – бұл әділетті бұрмалау ғана емес, ұжданды өшірудің бір түрі».

Автор өтіріктің қоғамда «ашық өтірік», «ақ өтірік», «шаруа өтірік» сияқты категорияларға бөлінуіне қарсы шығады. Өйткені, өтіріктің жеңілі болмайды – әрбір өтірік жүректі қарайтады, санада із қалдырады.

Сондай-ақ, өтіріктің баланы тәрбиелеудегі орны туралы да ескерту бар. Үлкеннің ұсақ өтірігі – баланың рухани иммунитетін улайды.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Өтірік – ішкі тәртіптің күйреуі
• Ант – Алланы куә ету, өтірік ант – қасиетті қорлау
• Сенімділік – мұсылман болмысының негізі
• Өтірік – жүрек пен ұжданға соққы
• Өтірік жай амалды емес, адамды өзгертеді

Бұл тарауда автор бала тәрбиесін жеке отбасылық міндет емес, ұлттық, рухани, тарихи жауапкершілік деп қарастырады. Тәрбие – тек мінез қалыптастыру емес, рух қалыптау, болмыс бағдарлау, сана тазарту.

Автордың тұжырымы:

«Тәрбиесіз бала – ұлттың ертеңіне төнген ішкі қауіп. Тәрбие – шариғаттың да, дәстүрдің де іргетасы».

Тарау баланың тек ақыл-ойы емес, жүрегі мен ішкі сезім жүйесін тәрбиелеудің маңызын түсіндіреді. Ұлттық тәлім – адамды сырттай бағындыру емес, жүрекпен үндестіру. Мұнда шариғаттық талаптар мен қазақы көркем мінез қағидалары ұштасады.

Мысалдар:

«Балаға «жақсы бол» деу жеткіліксіз. Оған жақсылықты көру керек, көрсету керек, сіңіру керек».
 «Қазақ баланы ұрып тәрбиелемеген, ұялтып тәрбиелеген. Ұят – сыртқы емес, ішкі бақылау жүйесі».

Автор тәрбиенің үш тірегін атап өтеді: тіл – сана тілі; үлгі – көз тәрбиесі; дуа – жүрек тәрбиесі. Сонымен қатар, ата-ана мен қоғам арасындағы тәрбие міндеттерін бөлісудің маңызын көтереді.

Тараудағы бағыттар:
 – Бала тәрбиесінің шариғаттағы орны
 – Құрандағы «ана құрсағындағы тәрбие» ұғымы
 – Қазақтың «жас ұяда көргенін» өмірге алып шығуы
 – Ұят, иман, ізет, сабыр – негізгі тәрбие діңгектері
 – Ата-ананың сөзі емес, болмысы тәрбиелейді

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Тәрбие – болмысты баптау, рухты жетілдіру
• Шариғат пен дәстүр – тәрбие арнасының қос қанаты
• Тәрбие – көру, сезіну, сіңіру арқылы беріледі
• Ата-ана тәрбиесі – ұрпақтың ұлттық иммунитеті
• Ішкі бақылау – сыртқы ережеден күшті

Бұл тарауда автор киім кию мәдениетін жай эстетика немесе тұрмыстық қажеттілік емес, рухани тәртіп, шариғат талабы және ұлттық өзіндік сана ретінде талдайды. Киім – адам мен қоғамның, адамның өз болмысы мен Жаратушымен арадағы ішкі келісімнің көрінісі.

Автор былай дейді:

«Киім – тәнді жасыру емес, ниетті ашу. Адам қандай ішкі ниетпен өмір сүрсе, соған сай киінеді».

Исламда киім киюдің негізгі қағидалары: ұятты жерді жабу (аурат), сәнқойлықтан сақтану, қарапайымдылық, жыныс айырмашылығын сақтау, тәкәппарлыққа жол бермеу. Автор бұл талаптарды жазалаушы емес, қорғаушы тәртіп ретінде ұсынады.

Қазақ дәстүрінде де киім – тек жабын емес, рөл, мәртебе, ниет, жас ерекшелігі мен тектіліктің белгісі болған.

Мысалдар:

«Ақ жаулық – ана болмысының символы. Жас келінге жібек орамал тағу – ұрпаққа жауапкершілік жүктеу».
 «Ер адам иықты, ауыр шапан кисе – ол тек дене емес, рухани жүк көтеріп тұрғанын білдірген».

Автор қазіргі киіну мәдениетінің жыныс араласуына, ашықтықтың сәнге айналуына алаңдайды. Мұның себебін – мәдени бағытсыздық пен рухани бақылаудың әлсіреуінен көреді.

Тарау келесі бағыттарды қамтиды:
 – Киімнің шариғаттағы мәні мен тәртібі
 – Қазақтың дәстүрлі киіміндегі рәміздік мазмұн
 – Ұят, қарапайымдылық, шынайы сұлулық ұғымдары
 – Киіну мен тектілік арасындағы байланыс
 – Мәдени шаблондардың киімге әсері

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Киім – рухани айна, ішкі ахлақтың сыртқы көрінісі
• Киім тәртібі – өзіңді қорғау, шектен сақтау амалы
• Қазақ киімі – болмыстың, мәртебенің, рухтың рәмізі
• Шариғат киімге шектеу емес, сапа мен тәртіп жүктейді
• Киім – сенім мен мәдениеттің түйіскен тұсы

Бұл тарауда автор «ұждан» ұғымын адамның ішкі заңымен, жүрек жүйесімен, ар-намыс пен иман арасындағы рухани тетік ретінде сипаттайды. Ұждан – исламда классикалық термин болмағанымен, түркілік руханият пен қазақ танымында сенімнің шынайы өлшемі ретінде орныққан.

Автордың пайымынша:

«Ұждан – шариғат жазбайтын заң. Ол – жүректің үні. Адам ешкім көрмесе де, тыңдамаса да, бір нәрсе дұрыс емес екенін сезсе – бұл ұжданның ескертуі».

Осылайша, ұждан – шартсыз, сыртқы бақылаусыз ішкі тәртіп. Бұл – адамның Алламен байланысы үзіліп қалса да, болмыстың өзімен байланысын жалғайтын ішкі код.

Автор Құрандағы «нафс» ұғымымен ұжданның қатынасын аша отырып, оны нәпсіге қарсы тұратын сана қабаты ретінде түсіндіреді. Бұл – адамның «өзін бақылаушы» қабілеті.

Мысал ретінде:

«Бір адам көше сыпырып жүріп, табылған алтынды иесіне қайтарып берді. Ол заңнан қорыққан жоқ, адамдар да көрмеді. Оны қайтартқан – ұждан».
 «Ұждансыз сенім – сыртқы ғұрып. Ұждан – жүректе отырған дін емес, діннің жүректе отыруы».

Автор ұжданды бала тәрбиесінде, басқару жүйесінде, саудада, ғылымда – барлық салада басты өлшем ретінде көру қажет екенін айтады. Ол адамның сыртқы білімінен бұрын, жүрек тазалығын алға қояды.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Ұждан – жүректегі үнсіз бақылаушы
• Бұл – шариғаттан бұрын пайда болатын ішкі тәртіп
• Ұждан – сенім мен амал арасындағы алтын көпір
• Нәпсі мен ниеттің арасында тұрған бақылау механизмі
• Ұждансыз жүйе – сыртқы тәртіппен өмір сүреді, ішкі ахлақсыздықпен әлсірейді

Бұл тарауда автор мейірім (рахымдылық) пен әдеп (этикалық тәртіп) ұғымдарын қарапайым мінез немесе адамгершілік қағидасы ретінде емес, рухани кемелдіктің тірегі, жүрек тәртібінің көрсеткіші ретінде сипаттайды. Мұндағы мейірім – Алланың сипатынан көрініс, ал әдеп – адам мен әлемнің арасындағы үндестікті сақтайтын тылсым код.

Автор былай дейді:

«Мейірім – әлсіздік емес, рухтың қуаты. Әдеп – шектеу емес, еркіндікті сақтап тұратын ішкі өлшем».

Мейірім – тек адамға деген жұмсақтық емес, барлық жаратылысқа жанашырлықпен қарау. Ол – жан мен сана тазалығының көрінісі. Әдеп – сыртқы ереже емес, ішкі жүйенің белгісі. Бұл тақырыпта автор исламдағы «рахман», «рахим» есімдерінің мәнін аша отырып, мейірімнің құдайлық сипат екенін түсіндіреді.

Мысал ретінде:

«Пайғамбар (с.а.у.) тас лақтырған баланы да жұмсақ дауыспен тоқтатты. Себебі шын мейірім – тәрбиелейді, жазаламайды».
 «Әдепті адам – өзін емес, өзгені ыңғайсыздыққа қалдырмауға тырысады».

Автор қазақтың "әдепті бала – ата-ананың айнасы" деген сөзін мысалға алып, тәрбиенің тек сыртқы сыпайылық емес, ішкі тұрақтылық пен шынайы ниетке байланысты екенін түсіндіреді.

Тарауда мынадай тақырыптар қамтылады:
 – Мейірім – жүрек ілімі, Алланың сипатынан
 – Әдеп – адам мен орта, адам мен Жаратушы арасындағы байланыс
 – Әдеп пен тәртіп – мәжбүрлік емес, үйлесім
 – Мейірімсіздік – рухани құрғақтық, қатыгездік
 – Әдепсіздік – жүректің қаттылығы

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Мейірім – адам мен әлем арасындағы байланыс
• Әдеп – ішкі еркіндікті реттейтін тәртіп
• Мейірімділік – жүректің тірі екенінің белгісі
• Әдеп – сенімнің сыртқы көрінісі емес, ішкі қалып
• Бұл екеуі – имандылықтың тірек қабырғалары

Бұл тарауда автор байлық ұғымын шариғаттық өлшеммен, сопылық дәстүрмен және қазақы таныммен салыстыра отырып талдайды. Байлық – тек дүние емес, сынақ, аманат, ниет өлшемі, әрі рухтың айнасы. Автор байлықты иелену емес, оны ұстау әдебі туралы ой қозғайды.

Басты тұжырымдардың бірі:

«Байлық – Алланың берген сынағы. Төзе білсең – нығмет, егер ол сені меңгерсе – апат».

Автор Құрандағы Қарун, Сүлеймен пайғамбар және Жәбірейілдің айтқан насихаттарын мысалға ала отырып, байлықтың жақсылық та, азап та бола алатынын көрсетеді. Ол байлықтың жақсысы – қолда тұрып, жүрекке тимеген түрі екенін ескертеді.

Мысал:

«Сүлеймен пайғамбарда байлық болды, бірақ оның тәжін иманы ұстап тұрды. Ал Қарунның байлығы – оның қабіріне апаратын ауырлық болды».

Автор қазақтың дәстүрінде де байлыққа ерекше көзқарас болғанын атап өтеді. «Бай болсаң, халқыңа пайдаң тисін» деген сөз – байлықтың жеке емес, қоғамдық жауапкершілік екенін білдіреді.
Тағы бір мысал:

«Қазақ байын көрсе – қызғанбаған, бата сұраған. Өйткені байлық – тек қазына емес, ризығыңмен келген рухани толқын».

Тарау келесі бағыттарды қамтиды:
 – Байлықтың шариғаттағы рөлі
 – Ниет пен пайдаланудың маңызы
 – Садақа, зекет, бөлісу мәдениеті
 – Байлықтың ішкі тәкаппарлыққа әсері
 – Қоғамда бай мен жарлы қатынасы

Автор байлықты тек экономикалық емес, рухани ресурс ретінде көруді ұсынады. Жүрек тазалығы мен бөлісу ниеті болмаса, кез келген байлық – уақытша құндылық.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Байлық – сынақ әрі мүмкіндік
• Жүректе емес, қолда тұрса – пайдалы
• Ниетсіз байлық – ішкі рухты әлсіретеді
• Қоғамға қызмет еткен байлық – сауап
• Иелік емес, аманат ұғымы басым болу керек

Бұл тарауда автор жақсылық пен жамандықтың мәнін, олардың түп негізін, қайдан туындайтынын және адамның бұл екі күйге деген қатынасын исламдық, моральдық және философиялық тұрғыда зерттейді. Жақсылық – амал ғана емес, жаратылысқа бағытталған таза ниет. Жамандық – тек әрекет емес, сананың бұлынғырлығы.

Автор былай дейді:

«Жамандық – зұлымдық емес, шындықты бұрмалау. Жақсылық – сыйлық емес, жүректің ұжданы».

Тарау адамның жамандыққа бейім болуын тек нәпсімен байланыстырмай, рухани әлсіздік, жүрек тәртібінің бұзылуы тұрғысынан түсіндіреді. Жамандықты шариғатта харам, күнә ретінде тану жеткіліксіз – оны өзіңе, ортаңа және Тәңірге қарсылық деп түсіну қажет.

Мысал ретінде автор былай жазады:

«Кейде жамандық – үнсіз қалу, жақсыны қолдамау, әділетсіздікті көре тұрып, селқос қарау».
 «Жақсылық – бір ауыз сөз, бірақ ол бір тағдырды құтқаруы мүмкін».

Автор жақсы мен жамандықты абсолют ретінде емес, қозғалыстағы, ниетке тәуелді энергиялар ретінде сипаттайды. Жақсылық – тазалықтан туады, жамандық – қорқыныш пен ашудан.

Тарауда келесі бағыттар қарастырылады:
 – Жақсылық пен жамандықтың исламдағы түсінігі
 – Шынайы жақсылық – жасырын, міндеттелмеген амал
 – Жамандық – амал емес, ішкі бейбастақтық
 – «Сауап» пен «күнә» – шынайы салмақ емес, нәтижеге қарай өлшенетін энергия
 – Жақсылықты істеу – Аллаға емес, өзіңе жақсылық жасау

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Жақсылық – санадағы тәртіп, жүректегі ұждан
• Жамандық – тек күнә емес, рухани салмақсыздық
• Ниет – жақсылық пен жамандықты айыратын өлшем
• Екі ұғым – адамның ішкі әлемінің айнасы

Бұл тарауда автор имандылықты жай «сенім» немесе «дінге берілгендік» деп түсінумен шектелмей, оны адамның сана жүйесіндегі, жүрек құрылымындағы, іс-амал мен ниеттегі тұтас тәртіп ретінде сипаттайды. Имандылық – көрініс емес, ішкі үйлесім, адамның Алламен, қоғаммен және өз болмысымен арадағы рухани тепе-теңдігі.

Автор иманның белгілі алты шартын (Аллаға, періштелерге, кітаптарға, пайғамбарларға, ақырет күніне және тағдырға сену) еске сала отырып, әрқайсысының күнделікті өмірмен байланысын ашып береді.

Мысалы:

«Аллаға сену – бар деп айту емес, әр істен Оның сипаттарын көру. Әділетті болу – Құдірет сипатынан; кешірімді болу – Рахым сипатынан».

Тағы бір мысал – тағдырға сену туралы:

«Тағдыр – жіп, бірақ оны қалай иіру – адамның ниетіне байланысты. Сенім – еркіндікті жоққа шығармайды, керісінше, жауапкершілік береді».

Тарау барысында автор иман мен ислам, иман мен амал, иман мен ахлақ (этика) арасындағы байланыстарды дәстүрлі сопылық ойлармен үйлестіре түсіндіреді. Иман – тек сенім жүйесі емес, жүрекпен өлшенетін сапа.

Автор қазақтың «иманды адам» ұғымына да тоқталады. Бұл сөз тек дін ұстанатын адамды білдірмейді, керісінше:

«Иманды – ұятты, сабырлы, мейірімді, әділетті адам. Құдайдан қорықса – адамнан ұялғаны».

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Иман – сана мен жүректегі тәртіп
• Шарттар – теория емес, күнделікті өмірдің негізі
• Сенім – әрекетке, амалға айналғанда ғана тірі
• Иман – Алламен байланыс емес, болмыспен үйлесім
• Имансыздық – дінсіздік емес, жауапкершіліксіздік

Бұл тарауда автор қазақ дәстүріндегі «сұрап алу» мәдениетін тереңнен талдап, оның шариғаттағы ұғымдармен үндестігі мен айырмашылығын нақтылайды. Сұрап алу – жай сұрау емес, рухани рұқсатпен әрекет ету, келісім мен ризашылықтың өркениеттік үлгісі ретінде түсіндіріледі.

Автор:

«Сұрап алған – сыпайылықтан шыққан, ұрлап алған – ұятсыздықтан туған» – деп, бұл әрекетті тек әдеп ережесі емес, рухани тәртіп деп сипаттайды.

Тарау бірнеше деңгейде өрбиді:

1. Тарихи-мәдени өлшем:
   Сұрап алу – қазақ тұрмысында кең таралған, бала кезден үйретілетін әдеп түрі. Сый сұрау, естелікке зат сұрау, ризашылықпен нәрсені қабылдау – бұлар жекешелік пен қоғамдық үйлесімділіктің негізі.
2. Шариғат тұрғысынан:
   Автор исламда «тілемеуді» қолдау кең таралғанын айта келе, сұрап алудың шариғаттағы «нәпсіге бой ұру» мен әдепті ниетпен әрекет ету арасындағы айырмасын көрсетеді. Тек мұқтаждықпен емес, рухани келісіммен сұрау – адал әрекетке жатады.
3. Психологиялық мағына:
   Сұрап алу – адамның өз еркін тежей білуі мен өзгенің ризалығын күтуді үйрететін этикалық тәжірибе. Бұл ниет тәрбиесі. Адам өзінің қалауын білдіріп, бірақ мәжбүрлемей, рухани сабыр мен тəрбие арқылы жетістікке жетеді.
4. Қоғамдық байланыс:
   Сұрап алу арқылы адам өзін ортаға сәйкестендіреді, ішкі менмендік шекараларын төмендетеді. Бұл – рухани қарапайымдылық, ізеттілік.

Мәтінде автор:

«Сұрап алған – сауаппен алған, тисе – ризық, тимесе – сабыр» – деп, әрекеттің нәтижесінен бұрын, оның ниетіне назар аударуды ұсынады.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Сұрау – рухани рұқсат сұрау
• Әдепті сұрау – тәрбиенің көрсеткіші
• Шариғаттағы тілену мен қазақтағы сұраудың айырмашылығы бар
• Сұрап алу – ниет пен ризашылыққа құрылған байланыс
• Бұл – сабыр, шүкір және рұқсат мәдениетінің көрінісі

Бұл тарауда автор ескі кек қайтару дәстүрі мен исламдағы әділдік ұғымын салыстыра отырып, қоғамда қалыптасқан «қанға-қан» ұстанымының шариғат тұрғысынан қаншалықты үйлесетінін зерттейді. Қанға-қан, жанға-жан – тарихи әділеттің бір формасы, бірақ ол әрдайым рухани әділетпен сәйкес келе бермейді.

Автор:

«Қан төгілген жерде құнмен өлшеу – бұл дүние заңы. Ал кешірім сұрау мен кешіру – Алла жолы».

Осы арқылы ол заң мен иманның айырмасын, жаза мен жанның теңгерімін көрсетеді. Шариғатта құн алу – рұқсат, бірақ кешіру – мәртебе. Ал дәстүрде кек – ардың өтеуі деп қарастырылған.

Автор тарихи деректерді, шариғи үкімдерді, қазақтың билік жүйесіндегі Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би, Әйтеке би сияқты тұлғалардың шешімдерін еске ала отырып, әділдіктің парасатпен үйлесуі керектігін айтады.

Тарауда мынадай мазмұндар ашылады:
 – Қанға-қан ұстанымының шариғатпен байланысы
 – Құн дауы – жаза ма, келісім бе?
 – Жазалаудың шектік өлшемі мен Алланың мейірімі
 – Кешірудің рухани салмағы
 – Кек қайтару – әділет емес, жүрек тазармауы

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Ислам әділеті – жаза емес, жүрек тәртібі
• Қан мен құн – уақытша шешім; кешірім – түбегейлі жол
• Дәстүр мен шариғат арасы – иман таразысына тәуелді
• Әділет – ақыл мен рақымның үйлесімі

Бұл тарауда автор ислам шариғатындағы сауда-саттық ережелері мен қазақ халқының дәстүрлі сауда мәдениетін салыстыра отырып, адал табыс пен ниет тазалығының маңызын көрсетеді. Автор сауда – тек байлық көзі емес, рухани сынақ алаңы екенін дәлелдеуге тырысады.

Мәтінде пайғамбарымыздың (с.а.у) «Адал саудагер – пайғамбарлармен бірге жәннатта болады» деген хадисі келтіріле отырып, табыс табудың өзі – құлшылық бола алатыны туралы тұжырым жасалады.

Мысал ретінде автор:

«Қазақ саудагері – сөзге тоқтаған. Ол үшін антпен алдау – аруақпен ойнау» – дейді.

Бұл жерде қазақтың сөзге беріктігі, сауданы – мәміле, яғни ниет пен сенімге құрылған келісім деп түсінгені көрінеді.

Тарауда мынадай тақырыптар ашылады:
 – Қарыз беру әдебі
 – Таразыда алдау – харам амал
 – Пайыздық сауда (риба) – зұлымдық
 – Сатып алушыны шатастыру – рухани ауыр күнә

Автор қазіргі банктік жүйе, кредиттік шарттар, «пайыз» және «қосымша шарттар» сияқты механизмдердің шариғат ұстанымдарына қайшылығын талдай келе, мұсылман қоғамына адал, ашық сауданың қағидатын қайта ұсынуды алға тартады.

Тағы бір мысалда былай дейді:

«Құранда харам етілген өсім (риба) – тек пайыз емес, әділетсіз үстеме. Алла пайдаға қарсы емес, зұлымдыққа қарсы».

Бұл ой шариғаттың экономикалық жүйесі – әділет пен жауапкершілікке негізделген екенін айқындайды.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Сауда – рухани тәуекел мен сынақ
• Табыс – адалдықпен келсе ғана – береке
• Қазақ сауда мәдениеті – шариғатпен үйлескен
• Риба, алдау, сенімсіздік – күнә және арам табыс
• Сауда – қоғамдағы сенім мен әділеттің айнасы

Бұл тарауда автор бүгінгі қоғамда діни сенім мен ұлттық дәстүрдің арасындағы қайшылықты талдай отырып, руханияттың мағынасыз формаларға айналғанын ашып көрсетеді. Автор ислам дінінің тарихи негізін, пайғамбарлық мұраны және қазақ халқының дінді қабылдаудағы ерекшелігін саралай келе, қазіргі дін ұстану тәжірибесінің әлсіреу себептерін айқындайды.

Тарауда «дін» мен «сенім» сөздерінің мағынасына тоқтала келе, автор олардың айырмасын анықтайды:

«Дін – заң, сенім – амал. Дінді амалсыз ұстану – бос сөз. Сенімді шариғатсыз түсіну – адасу».

Бұл тұжырым автордың негізгі бағытын сипаттайды — дінді таза шариғаттық норма ретінде емес, жүрек пен ниетке негізделген рухани тәртіп деп қарастыру.

Мәтінде сопылық ілім мен Ахмет Ясауи мұрасы жиі мысал ретінде келтіріледі. Автор Ясауидің «шариғат – бас, тариқат – мойын, хақиқат – жүрек» деген сөзін келтіре отырып, қазіргі дін ұстанушылардың басы бар, бірақ жүрекке жете алмай жүргенін сынға алады.

Автор әсіресе бүгінгі дін өкілдерінің сөз бен амал арасындағы алшақтығын сынайды. Мысал ретінде былай дейді:

«Үстіне шапан киіп, сақал қойып, арабша дұға жаттаған – діндар емес. Ол – діннің түрі ғана. Ал жүрегінде ұят, тілінде мейірім, ісінде тазалық болса – ол шынайы мүмін».

Тараудың бір бөлігі – ислам тарихына шолу. Автор діннің араб жерінен басталып, түрлі елдерге тарағанда әр мәдениетпен араласып өзгергенін түсіндіреді. Қазақ даласына келген ислам түп-төркінінен алыстамағанымен, халықтың болмысына бейімделгенін, ал бүгінгі діннің қайтадан сыртқы формаға тәуелді болып бара жатқанын атап өтеді.

Сенімнің негізін бұзатын фактор ретінде автор білімсіз фанатизмді, өзі білмейтінді оқытқысы келетін діншілдікті және рухани тереңсіздікті атайды. Қоғамда «білгіш діндарлар» көбейгенімен, шын тақуалар азайып кеткен.

Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Дін – жүйе, сенім – әрекет. Екеуі бөлінсе – адасу
• Ислам – жүрекке жол, форма емес мазмұн
• Қазіргі діншілдік – Ясауи ілімінен алшақ
• Нағыз дін – ішкі ұят, мейірім, әділет арқылы көрінеді
• Сыртқы белгі – шынайы сенімнің кепілі емес