#Салт-сана

Бұл тарауда автор бата ұғымын қазақ халқының рухани мәдениетіндегі мағынасы терең, шынайы дұға формасы ретінде қарастырады. Бата – жай тілек немесе рәсім емес, рух пен сана арасында діріл туғызатын тылсым ықпал, ағынан жарылған көңіл мен жүректен шыққан ниеттің бейнесі.

Негізгі тұжырым:

«Бата – сөз емес, рухтың толқыны. Ол айтылған кезде – сана түршігіп, тағдыр бағыты өзгереді».

Автор батаның түпкі мәнін исламдағы дұға, сопылықтағы ниет пен тілектің үндесуі, түркілік жаратылыспен үндесу түсініктерімен байланыстырады. Қазақтағы «жақсы сөз – жарым ырыс» деген ұғым осы ойдың ұлттық көрінісі.

Мысалдар:

«Ақсақалдың алақан жайып берген батасы – ұрпақтың болашағына әсер ететін рухани код».
 «Бата арқылы қария өткенге тағзым етіп, болашаққа бағдар береді. Ол – ұрпаққа қалдырылған көрінбейтін аманат».

Автор батаның орынсыз айтылып, формалданып бара жатқанына алаңдайды. Қазіргі кезде батаның ақпараттық емес, рухани күші жоғалып бара жатқанына назар аударады. Бата тек қарияның тілегі емес, халықтың жадындағы тазалықтың үні.

Тарау батаның түрлерін де талдайды:
 – Сүндет бата, Жол бата, Жас отау бата, Той бата, Қарғыс (кері бата)
Және олардың оқиғамен, ниетпен, мезгілмен үйлесу маңызын ашады.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Бата – сөзге емес, ниетке сүйенетін рухани форма
• Ол – ұлт жадының тылсым коды
• Бата – дұғаның ұлттық кейіпке енген нұсқасы
• Бата айту – жауапкершілік, қабыл ету – ниет тазалығы
• Бүгінгі бата – ұрпақтың сана құрылымына ықпал ететін құрал

Бұл тарауда автор киім кию мәдениетін жай эстетика немесе тұрмыстық қажеттілік емес, рухани тәртіп, шариғат талабы және ұлттық өзіндік сана ретінде талдайды. Киім – адам мен қоғамның, адамның өз болмысы мен Жаратушымен арадағы ішкі келісімнің көрінісі.

Автор былай дейді:

«Киім – тәнді жасыру емес, ниетті ашу. Адам қандай ішкі ниетпен өмір сүрсе, соған сай киінеді».

Исламда киім киюдің негізгі қағидалары: ұятты жерді жабу (аурат), сәнқойлықтан сақтану, қарапайымдылық, жыныс айырмашылығын сақтау, тәкәппарлыққа жол бермеу. Автор бұл талаптарды жазалаушы емес, қорғаушы тәртіп ретінде ұсынады.

Қазақ дәстүрінде де киім – тек жабын емес, рөл, мәртебе, ниет, жас ерекшелігі мен тектіліктің белгісі болған.

Мысалдар:

«Ақ жаулық – ана болмысының символы. Жас келінге жібек орамал тағу – ұрпаққа жауапкершілік жүктеу».
 «Ер адам иықты, ауыр шапан кисе – ол тек дене емес, рухани жүк көтеріп тұрғанын білдірген».

Автор қазіргі киіну мәдениетінің жыныс араласуына, ашықтықтың сәнге айналуына алаңдайды. Мұның себебін – мәдени бағытсыздық пен рухани бақылаудың әлсіреуінен көреді.

Тарау келесі бағыттарды қамтиды:
 – Киімнің шариғаттағы мәні мен тәртібі
 – Қазақтың дәстүрлі киіміндегі рәміздік мазмұн
 – Ұят, қарапайымдылық, шынайы сұлулық ұғымдары
 – Киіну мен тектілік арасындағы байланыс
 – Мәдени шаблондардың киімге әсері

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Киім – рухани айна, ішкі ахлақтың сыртқы көрінісі
• Киім тәртібі – өзіңді қорғау, шектен сақтау амалы
• Қазақ киімі – болмыстың, мәртебенің, рухтың рәмізі
• Шариғат киімге шектеу емес, сапа мен тәртіп жүктейді
• Киім – сенім мен мәдениеттің түйіскен тұсы

Бұл тарауда автор қазақ дәстүріндегі «сұрап алу» мәдениетін тереңнен талдап, оның шариғаттағы ұғымдармен үндестігі мен айырмашылығын нақтылайды. Сұрап алу – жай сұрау емес, рухани рұқсатпен әрекет ету, келісім мен ризашылықтың өркениеттік үлгісі ретінде түсіндіріледі.

Автор:

«Сұрап алған – сыпайылықтан шыққан, ұрлап алған – ұятсыздықтан туған» – деп, бұл әрекетті тек әдеп ережесі емес, рухани тәртіп деп сипаттайды.

Тарау бірнеше деңгейде өрбиді:

1. Тарихи-мәдени өлшем:
   Сұрап алу – қазақ тұрмысында кең таралған, бала кезден үйретілетін әдеп түрі. Сый сұрау, естелікке зат сұрау, ризашылықпен нәрсені қабылдау – бұлар жекешелік пен қоғамдық үйлесімділіктің негізі.
2. Шариғат тұрғысынан:
   Автор исламда «тілемеуді» қолдау кең таралғанын айта келе, сұрап алудың шариғаттағы «нәпсіге бой ұру» мен әдепті ниетпен әрекет ету арасындағы айырмасын көрсетеді. Тек мұқтаждықпен емес, рухани келісіммен сұрау – адал әрекетке жатады.
3. Психологиялық мағына:
   Сұрап алу – адамның өз еркін тежей білуі мен өзгенің ризалығын күтуді үйрететін этикалық тәжірибе. Бұл ниет тәрбиесі. Адам өзінің қалауын білдіріп, бірақ мәжбүрлемей, рухани сабыр мен тəрбие арқылы жетістікке жетеді.
4. Қоғамдық байланыс:
   Сұрап алу арқылы адам өзін ортаға сәйкестендіреді, ішкі менмендік шекараларын төмендетеді. Бұл – рухани қарапайымдылық, ізеттілік.

Мәтінде автор:

«Сұрап алған – сауаппен алған, тисе – ризық, тимесе – сабыр» – деп, әрекеттің нәтижесінен бұрын, оның ниетіне назар аударуды ұсынады.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Сұрау – рухани рұқсат сұрау
• Әдепті сұрау – тәрбиенің көрсеткіші
• Шариғаттағы тілену мен қазақтағы сұраудың айырмашылығы бар
• Сұрап алу – ниет пен ризашылыққа құрылған байланыс
• Бұл – сабыр, шүкір және рұқсат мәдениетінің көрінісі

Бұл тарауда автор некенің шариғаттағы мәртебесін және қазақ қоғамындағы отбасылық құрылымның рухани, әлеуметтік, мәдени негіздерін жан-жақты қарастырады. Неке – тек екі адамның келісімі емес, Жаратушы алдындағы жауапкершілік, ұрпақ пен аманат алдындағы серт.

Автор:

«Неке – бұл тәндік емес, жандық байланыс. Ер мен әйел бір-біріне тән емес, сеніммен байланған екі рух».

Осылайша, неке – сүйіспеншіліктің ғана емес, тектілік пен тәрбие жүйесінің діңгегі ретінде сипатталады. Автор исламдағы неке қағидаларын – мәһр, куә, ниет, шарттар – тек құқықтық элементтер емес, рухани мағынасы бар рәсімдер ретінде түсіндіреді.

Тарауда неке бұзу, талақ айту, жесірлік және ерлі-зайыптылардың бір-біріне деген құқықтары мен міндеттері тек фиқһтық (құқықтық) деңгейде емес, жүрек тәрбиесі тұрғысынан талданады.

Автор қазақтың дәстүрлі некелік рәсімдерін де талдайды: құда түсу, қыз айттыру, сәлем беру, жасау, қалың мал беру – бұлардың барлығы қауымдастықты нығайту мен рухани тәртіпті сақтау механизмдері ретінде сипатталады.

Мысал ретінде:

«Қалың мал – қыз сату емес, жауапкершілік пен ризашылықтың көрінісі. Жасаудың артында – ана жүрегі, әкенің аманаты жатыр».

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Неке – екі жүректің, екі тектің рухани келісімі
• Шариғат шарттары – заң емес, тәрбиенің көрінісі
• Қазақ дәстүріндегі неке рәсімдері – рухани-мәдени код
• Отбасы – Жаратушы мен қоғам алдындағы аманат

Бұл тарауда автор «сүндетке отырғызу» рәсімін тек медициналық немесе гигиеналық талап емес, рухани және ұлттық жүктемесі бар маңызды қадам ретінде қарастырады. Сүндет – тек шариғат талабы ғана емес, тектілікпен, жауапкершілікпен, есеюмен байланыстырушы шекаралық рәсім.

Автор былай деп жазады:

«Сүндет – тәнді емес, рухты тазартады. Ол – бала мен Жаратушы арасындағы алғашқы уәде».

Осы тұста автор бұл рәсімнің ішкі мағынасына ерекше назар аударады. Сүндет – ұрпақтың ертеңіне берілетін рухани мөр, болашаққа дайындықтың символы. Мұнда тек медициналық тазалық емес, тазалыққа адал болу анты жатыр.

Автор қазақ қоғамында сүндет рәсімінің мерекелік сипатқа ие болғанын, бірақ сонымен қатар ақпараттық, тәрбиелік, рухани мазмұны ұмыт қалып бара жатқанын сынға алады. Сүндет – тек той емес, ер азамат ретінде қабылдану кезеңі.

Тарауда мынадай бағыттар ашылады:
 – Сүндет – шариғат талабы әрі тектік тәрбие элементі
 – Балаға алдын ала дайындық пен түсіндіру – жауапкершілікті арттырады
 – Жараның ауырлығы – рухтың өсуімен пара-пар
 – Қазіргі медициналық тәсіл рухани өлшемді толық алмастыра алмайды
 – Сүндет рәсіміндегі бата, тілек, ұлағат – баланың жадында сақталатын рухани код

Автор бұл рәсімді қайта мағыналандыруға шақырады: форма мен шариғат талабынан бөлек, оны ұлттық рух пен санаға ену кезеңі ретінде көру керек.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Сүндет – тек тән емес, рух тазалығы
• Шариғат талабы мен ұлттық тәрбиенің тоғысы
• Бұл рәсім – ұл баланың рухани есейіп, аманат жүктелетін сәті
• Мерекелік сипаттан гөрі – тәрбие мәнін күшейту керек

Бұл тарауда автор қазақ халқының дәстүрлі салт-санасы мен ислам дінінің үндестігін, кей тұстардағы қайшылығын және олардың мән-мағына тұрғысынан қалай қабаттасатынын зерттейді. Дәстүр тек фольклорлық сипат емес, рухани тәртіптің тәжірибелік көрінісі ретінде қарастырылады. Автор үшін қазақтың салт-дәстүрлері — ұлттың тылсыммен байланыс құралы, ұждан мен сана кодын сақтап тұрған рухани құрылым.

Тарауда нақты мысалдар көптеп келтіріледі. Мәселен:

«Қазақ баласы мейманға ас ұсынғанда, ниетпен жасайды. Бұл — дастархан емес, бата беру сәті. Тамақ — тілдің емес, рухтың ризықтануы».

Осы арқылы автор дәстүрдің әр көрінісінде рухани мағына жатқанын көрсетеді. Қазақтың қонақ күтуі – жай сыпайылық емес, Алланың бір көрінісі ретінде қабылданған. Дәм – Алланың аманаты, қонақ – Жаратушының елшісі. Мұндай көзқарас қазіргі заманғы тұрмыстық автоматизмнен айырмашылығы айқын сезіледі.

«Сәлем салу», «сүйек беру», «жасау», «жылу жинау» секілді ұлттық әдеттер тек этнографиялық мұра емес, қоғамдағы адамаралық қатынастарды тәртіпке салатын рухани механизмдер ретінде талданады. Әр рәсім — ниет пен аманатқа негізделген.

Автор ислам мен дәстүрдің арасын шектеп, бірін дұрыс, бірін теріс көрсетуге қарсылық білдіреді. Керісінше, ол:

«Салт – жүрекке жол. Дін – амалға жол. Екеуі ажыраса – ұлт тіршілігі әлсірейді» – деп жазады.

Қазіргі дін өкілдерінің кейде дәстүрге қарсы тұруы – білім мен түсініктің шектеулігінен дейді автор. Бұл тарауда қазақтың исламды қалай ұлттық бояумен қабылдағаны, ислам қағидаларының қазақ ұғымына қалай сіңгені нақты тарихи-рухани дәйектермен берілген.

Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Дәстүр – тұрмыс емес, рухани тәртіп
• Қазақ салттары – ұждан мен аруаққа жалғанатын арналар
• Дін мен дәстүр – екі бөлек жүйе емес, бірі-бірін толықтыратын құрылымдар
• Дәстүрсіз дін – түбірсіз ағаш секілді; дінсіз дәстүр – мақсаты ұмыт қалған форма