#Шариғат

Бұл тарауда автор шариғаттағы амал категорияларын – парыз, уәжіп, сүннет, мустәһап, мұбах, харам, макрух, мәфсад ұғымдарын тек құқықтық бөлініс ретінде емес, рухани бағдар жүйесі ретінде қарастырады. Мұндағы мақсат – дінді заңдар жиынтығы емес, тазалыққа, үйлесімге, тәртіпке бағытталған өмір салты ретінде түсіндіру.

Автор былай деп жазады:

«Шариғат – шектеу емес, тәртіп. Адамның рухы жүктемені емес, реттілікті қалайды».

Әрбір амал категориясының мақсаты – адамның ішкі болмысын реттеу, Алламен және қоғаммен үйлесімді қатынас орнату. Мәтінде осы ұғымдардың ара-жігі мен өзара байланысы нақты әрі түсінікті мысалдармен баяндалады.

Парыз – орындалуы міндетті амал.
Мысал: «Намаз – парыз. Бұл – жүрек пен уақыттың тәртібі».

Уәжіп – парызға жақын, бірақ дәлелі жанама болған амал.
Мысал: «Құрбан шалу – уәжіп. Ол – шүкірдің әрекетке айналуы».

Сүннет – Пайғамбардың (с.а.у.) жолы.
Мысал: «Ауыз ашарда құрма жеу – сүннет. Ол – ниеттің көркем формасы».

Мустәһап – істелсе сауап, істелмесе күнә емес.
Мұбах – рұқсат етілген, бейтарап амал.
Харам – қатаң тыйым салынған іс.
Макрух – орындалуы ұнамсыз, бірақ күнә емес.
Мәфсад – жамандыққа апаратын амал, бұзықтықтың бастауы.

Автор шариғаттың бұл жүйесі еркіндікті шектемейтінін, керісінше бостандық пен ниетке жауапкершілік жүктейтінін көрсетеді.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Шариғат – заң емес, өмір сүру мәдениеті
• Амал категориялары – рухани өлшем
• Міндеттілік – жаза емес, тәртіп
• Еркіндік – жауапкершілікпен ғана мәнді
• Дін – тыйым емес, бағыт беруші жүйе

Бұл тарауда автор мұсылман болудың шарттарын жай ғана рәсімдік деңгейде емес, рухани, ішкі қабылдау тұрғысынан қарастырады. Мұсылмандық – тек сенім айту емес, сол сенімнің әрекетке, мінезге, дүниетанымға айналуы. Мұнда шариғаттың негіздерімен қатар, жүрек тәрбиесі мен жауапкершілік өлшемдері кеңінен баяндалады.

Алты шарттың (иман негіздері) рухани жағы алдыңғы тарауларда ашылса, бұл бөлімде мұсылман ретінде әрекет ету, яғни ислам бес парызы мен мінез-құлық сипаты талданады.

Автор былай дейді:

«Мұсылман болу – куәлік беру емес, сол куәлікпен өмір сүру. Намаз – уақыт емес, тәртіп. Ораза – аш қалу емес, өзіңді тию. Зекет – мүлік емес, мейірім өлшемі».

Автор мұсылмандықты өмір сүру салты ретінде көрсетеді. Ол үшін бес парыз – рухани бағыт беретін белгілер, бірақ оның жанында мейірім, әділет, сабыр, шүкір, ұят, аманатшылдық сияқты мінез шарттары да тең дәрежеде тұруы тиіс.

Мысалдар:

«Ауыз берік бола тұра, тіл бос болса – ораза рухани жетім».
 «Намазда тұрған адам – Алланы еске алса, мешіттен шыққан соң оны ұмытса – куәлігі толық емес».

Автор қазақ ұғымындағы «нағыз мұсылман» түсінігін де саралайды. Бұл – шариғатты ұстанған ғана емес, жүрекпен де мұсылман болған адам.

Тарау келесі бағыттармен өрбиді:
 – Мұсылмандықтың бес парызының рухани мағынасы
 – Парыз бен ниет үйлесімі
 – Ішкі тәртіп – сыртқы амалдың негізі
 – Мінез шарттары: сабыр, шүкір, әділет
 – Мұсылмандық – тек жеке құлшылық емес, қоғамдық жауапкершілік

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Мұсылмандық – сенім мен мінездің үндестігі
• Бес парыз – бағыттаушы, тәрбиеші
• Ішкі ниет – амалдың тірегі
• Шын мұсылман – жүрекпен мойындап, мінезімен көрсеткен адам
• Мұсылман болу – қоғам алдындағы мінсіздікке талпыныс

Бұл тарауда автор байлық ұғымын шариғаттық өлшеммен, сопылық дәстүрмен және қазақы таныммен салыстыра отырып талдайды. Байлық – тек дүние емес, сынақ, аманат, ниет өлшемі, әрі рухтың айнасы. Автор байлықты иелену емес, оны ұстау әдебі туралы ой қозғайды.

Басты тұжырымдардың бірі:

«Байлық – Алланың берген сынағы. Төзе білсең – нығмет, егер ол сені меңгерсе – апат».

Автор Құрандағы Қарун, Сүлеймен пайғамбар және Жәбірейілдің айтқан насихаттарын мысалға ала отырып, байлықтың жақсылық та, азап та бола алатынын көрсетеді. Ол байлықтың жақсысы – қолда тұрып, жүрекке тимеген түрі екенін ескертеді.

Мысал:

«Сүлеймен пайғамбарда байлық болды, бірақ оның тәжін иманы ұстап тұрды. Ал Қарунның байлығы – оның қабіріне апаратын ауырлық болды».

Автор қазақтың дәстүрінде де байлыққа ерекше көзқарас болғанын атап өтеді. «Бай болсаң, халқыңа пайдаң тисін» деген сөз – байлықтың жеке емес, қоғамдық жауапкершілік екенін білдіреді.
Тағы бір мысал:

«Қазақ байын көрсе – қызғанбаған, бата сұраған. Өйткені байлық – тек қазына емес, ризығыңмен келген рухани толқын».

Тарау келесі бағыттарды қамтиды:
 – Байлықтың шариғаттағы рөлі
 – Ниет пен пайдаланудың маңызы
 – Садақа, зекет, бөлісу мәдениеті
 – Байлықтың ішкі тәкаппарлыққа әсері
 – Қоғамда бай мен жарлы қатынасы

Автор байлықты тек экономикалық емес, рухани ресурс ретінде көруді ұсынады. Жүрек тазалығы мен бөлісу ниеті болмаса, кез келген байлық – уақытша құндылық.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Байлық – сынақ әрі мүмкіндік
• Жүректе емес, қолда тұрса – пайдалы
• Ниетсіз байлық – ішкі рухты әлсіретеді
• Қоғамға қызмет еткен байлық – сауап
• Иелік емес, аманат ұғымы басым болу керек

Бұл тарауда автор ескі кек қайтару дәстүрі мен исламдағы әділдік ұғымын салыстыра отырып, қоғамда қалыптасқан «қанға-қан» ұстанымының шариғат тұрғысынан қаншалықты үйлесетінін зерттейді. Қанға-қан, жанға-жан – тарихи әділеттің бір формасы, бірақ ол әрдайым рухани әділетпен сәйкес келе бермейді.

Автор:

«Қан төгілген жерде құнмен өлшеу – бұл дүние заңы. Ал кешірім сұрау мен кешіру – Алла жолы».

Осы арқылы ол заң мен иманның айырмасын, жаза мен жанның теңгерімін көрсетеді. Шариғатта құн алу – рұқсат, бірақ кешіру – мәртебе. Ал дәстүрде кек – ардың өтеуі деп қарастырылған.

Автор тарихи деректерді, шариғи үкімдерді, қазақтың билік жүйесіндегі Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би, Әйтеке би сияқты тұлғалардың шешімдерін еске ала отырып, әділдіктің парасатпен үйлесуі керектігін айтады.

Тарауда мынадай мазмұндар ашылады:
 – Қанға-қан ұстанымының шариғатпен байланысы
 – Құн дауы – жаза ма, келісім бе?
 – Жазалаудың шектік өлшемі мен Алланың мейірімі
 – Кешірудің рухани салмағы
 – Кек қайтару – әділет емес, жүрек тазармауы

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Ислам әділеті – жаза емес, жүрек тәртібі
• Қан мен құн – уақытша шешім; кешірім – түбегейлі жол
• Дәстүр мен шариғат арасы – иман таразысына тәуелді
• Әділет – ақыл мен рақымның үйлесімі

Бұл тарауда автор некенің шариғаттағы мәртебесін және қазақ қоғамындағы отбасылық құрылымның рухани, әлеуметтік, мәдени негіздерін жан-жақты қарастырады. Неке – тек екі адамның келісімі емес, Жаратушы алдындағы жауапкершілік, ұрпақ пен аманат алдындағы серт.

Автор:

«Неке – бұл тәндік емес, жандық байланыс. Ер мен әйел бір-біріне тән емес, сеніммен байланған екі рух».

Осылайша, неке – сүйіспеншіліктің ғана емес, тектілік пен тәрбие жүйесінің діңгегі ретінде сипатталады. Автор исламдағы неке қағидаларын – мәһр, куә, ниет, шарттар – тек құқықтық элементтер емес, рухани мағынасы бар рәсімдер ретінде түсіндіреді.

Тарауда неке бұзу, талақ айту, жесірлік және ерлі-зайыптылардың бір-біріне деген құқықтары мен міндеттері тек фиқһтық (құқықтық) деңгейде емес, жүрек тәрбиесі тұрғысынан талданады.

Автор қазақтың дәстүрлі некелік рәсімдерін де талдайды: құда түсу, қыз айттыру, сәлем беру, жасау, қалың мал беру – бұлардың барлығы қауымдастықты нығайту мен рухани тәртіпті сақтау механизмдері ретінде сипатталады.

Мысал ретінде:

«Қалың мал – қыз сату емес, жауапкершілік пен ризашылықтың көрінісі. Жасаудың артында – ана жүрегі, әкенің аманаты жатыр».

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Неке – екі жүректің, екі тектің рухани келісімі
• Шариғат шарттары – заң емес, тәрбиенің көрінісі
• Қазақ дәстүріндегі неке рәсімдері – рухани-мәдени код
• Отбасы – Жаратушы мен қоғам алдындағы аманат

Бұл тарауда автор адамның азық арқылы тек тәнін емес, жанын да қоректендіретінін алға тартады. Ас – тек калория көзі емес, рухани діріл мен қуаттың тасымалдаушысы. Сондықтан тағамның тегі, алыну жолы, ішіліп-жеу әдебі — барлығы рухани тәртіппен байланысты.

Автор шариғаттағы тамаққа қатысты тыйымдар мен рұқсаттарды түсіндіре отырып, қазақ дастарқанының этикалық негіздерін ашып көрсетеді. Мысалы:

«Қазақ баласы бісміллә деп бастамаған асты жеуді – тәкаппарлық санаған. Өйткені асты берген – Алла, ал оны танымай отырып жеу – имансыздықтың белгісі».

Мәтінде харам мен халал ұғымдары тағам құрамынан бөлек, оның алыну жолына, ниетке, ортаға байланысты түсіндіріледі. Автор үшін ас – физикалық нәр емес, рухани ахуал қалыптастырушы құрал.

Қазақтың «дәмнен үлкен емессің» деген сөзі — автор түсіндірмесінде тағамның Алладан келген аманат екенін еске салады. Сол себепті тамақ ішу әдебі де — дін мен дәстүр сабақтастығын айқын көрсететін сала.

Тарау мынадай бағыттарда өрбиді:
 – Тағамның адал не арам болуы (өзі емес, қайдан және қалай алынғаны маңызды)
 – Тамақтан бұрын және кейін оқылатын дұғалар
 – Бірге тамақтану – бірліктің көрінісі
 – Тәрелкеде қалдырмау – ризықты қадірлеу
 – Ысырап – ниет пен шүкірсіздіктің белгісі

Автор қазіргі заманның «тез тамақтану», «артық жеу», «дәмге мән бермеу» мәдениетін — рухани әлсіреудің бір көрінісі ретінде бағалайды.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Ас – тән емес, сана мен рухқа әсер ететін құрал
• Тағам шариғатпен емес, ниетпен де бағаланады
• Қазақ ас әдебі – иман мен ізеттің көрінісі
• Дәм – аманат; оны жеу – рұқсатпен ғана жүзеге асуы тиіс
• Ысырап, харам, тойымсыздық – рухани улану

Бұл тарауда автор ислам шариғатындағы сауда-саттық ережелері мен қазақ халқының дәстүрлі сауда мәдениетін салыстыра отырып, адал табыс пен ниет тазалығының маңызын көрсетеді. Автор сауда – тек байлық көзі емес, рухани сынақ алаңы екенін дәлелдеуге тырысады.

Мәтінде пайғамбарымыздың (с.а.у) «Адал саудагер – пайғамбарлармен бірге жәннатта болады» деген хадисі келтіріле отырып, табыс табудың өзі – құлшылық бола алатыны туралы тұжырым жасалады.

Мысал ретінде автор:

«Қазақ саудагері – сөзге тоқтаған. Ол үшін антпен алдау – аруақпен ойнау» – дейді.

Бұл жерде қазақтың сөзге беріктігі, сауданы – мәміле, яғни ниет пен сенімге құрылған келісім деп түсінгені көрінеді.

Тарауда мынадай тақырыптар ашылады:
 – Қарыз беру әдебі
 – Таразыда алдау – харам амал
 – Пайыздық сауда (риба) – зұлымдық
 – Сатып алушыны шатастыру – рухани ауыр күнә

Автор қазіргі банктік жүйе, кредиттік шарттар, «пайыз» және «қосымша шарттар» сияқты механизмдердің шариғат ұстанымдарына қайшылығын талдай келе, мұсылман қоғамына адал, ашық сауданың қағидатын қайта ұсынуды алға тартады.

Тағы бір мысалда былай дейді:

«Құранда харам етілген өсім (риба) – тек пайыз емес, әділетсіз үстеме. Алла пайдаға қарсы емес, зұлымдыққа қарсы».

Бұл ой шариғаттың экономикалық жүйесі – әділет пен жауапкершілікке негізделген екенін айқындайды.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Сауда – рухани тәуекел мен сынақ
• Табыс – адалдықпен келсе ғана – береке
• Қазақ сауда мәдениеті – шариғатпен үйлескен
• Риба, алдау, сенімсіздік – күнә және арам табыс
• Сауда – қоғамдағы сенім мен әділеттің айнасы

Бұл тарауда автор ислам дініндегі «меже» ұғымының рухани және амалдық өлшемдерін түсіндіреді. Шариғат қағидалары көбіне «арам» мен «адалдың», «рұқсат» пен «тыйымның» арасындағы шекараны нақтылау арқылы құрылады. Автор осы шекаралардың мәнін тереңнен қарастырып, оны тек құқықтық өлшем емес, рухани сынақ пен ішкі жауапкершілік құралы ретінде ұсынады.

Тарауда мынадай ойлар қозғалады:

«Алланың қойған шекарасы – сынақ алаңы. Бір жағында – ниет, бір жағында – нәпсі. Меже – осы екеуінің арасын өлшейтін таразы».

Бұл ой исламдағы әрбір тыйым мен бұйрықтың артында адамның рухани еркіндігін сынау мақсаты бар екенін көрсетеді. Меже – тек заң емес, адам мен Алланың арасындағы рухани келісім. Оны сақтау – қорқынышпен емес, махаббатпен жасалатын амал болуы тиіс.

Автор «харам», «халал», «макрух», «мубах» секілді шариғи категорияларды түсіндіре отырып, олардың ақ-қаралық логикамен ғана өлшенбейтінін ескертеді. Мысалы, бір амалдың шариғат бойынша рұқсат болуы – оны міндетті түрде істеу керек дегенді білдірмейді. Рұқсат пен ниеттің арасындағы үйлесім – шынайы тақуалықтың белгісі.

Мәтінде мынадай тұжырым айтылады:

«Адал – жеуге болады деген сөз емес, ниетке сай келсе – халал. Арам – тыйым салынған ғана емес, жүректі қарайтатын амал».

Бұл мысал шариғаттың тек сыртқы іс емес, адамның жүрек жағдайына әсер ететін жүйе екенін айқындайды.

Автор қазіргі заманда бұл межелердің бұзылуы – сенімнің де шатасуына әкелетінін ескертеді. Адал мен арамның арасы бұлдыр тартқанда, адамның да рухани бағдарынан жаңылуы оңай. Осы тұрғыда шариғат – еркіндікті шектейтін емес, жолдан таймауға бағыттайтын жүйе ретінде көрсетіледі.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Меже – шариғат шеңбері ғана емес, рухани өлшем
• Шариғи ұғымдар тек заң емес, жүрекпен өлшенетін амал
• Адал – тек рұқсат емес, ниетке сәйкес әрекет
• Меже бұзылса – сана бұлдырайды, сенім әлсірейді
• Шекараны сақтау – Аллаға деген махаббаттан туатын амал