#Таным

Бұл тарауда автор тарихты жаңғырту ұғымына қарапайым «өткенді еске түсіру» немесе дерек жинақтау емес, рухани тұрғыда қайта тірілту, тарихи жадты санада қайта құрастыру үдерісі ретінде қарайды. Автор тарихты — өткеннің фактілерінен гөрі қазіргі ұрпақтың өзін-өзі тану құралы ретінде сипаттайды. Тарихты жаңғырту — ұлттың рухани құрылымын қайта қалпына келтірумен тең.

🕰️ Тарих — дерек емес, сана кеңістігі

Автордың негізгі көзқарасы:

«Тарих – қағаздағы оқиға емес, жүректегі сабақ. Оны жаңғырту деген – сананы тірілту, түпкі мәнмен қайта байланысу».

Бұл ой автордың тарихты физикалық өткеннен гөрі — рухани тізбектің үзілген буыны ретінде қабылдайтынын көрсетеді. Сондықтан тарихты жаңғырту — оқулық жазу емес, рухани кодты қалпына келтіру.

🔍 Қайнарлар мен қабаттар: ресми тарих пен жад тарихы

Автор қазіргі тарих ғылымының ресмилікке, хроникаға, идеологиялық таптаурындарға тәуелді екенін айта келе, халықтың ауызша жады, бата, аңыз, шежіре, тұлғалық естеліктер сынды қабаттардың назардан тыс қалғанын сынайды. Бұл – тарихты тек құжатпен емес, жүрекпен жазу қажеттілігін білдіреді.

Мысалдар:

«Біз Кенесарыны жазамыз, бірақ оның батасын ұмыттық. Біз Шоқанды еске аламыз, бірақ оның арманын елемейміз».
 «Тұлғаның есімі – тарихта, бірақ оның ойы – тылсымда. Бізге екеуін де ояту қажет».

🧬 Жаңғыртудың үш деңгейі:

1. Ақпараттық деңгей – дерек пен оқиғаны қалпына келтіру
2. Семантикалық деңгей – тарихи ұғымдардың мән-мағынасын ашу
3. Рухани деңгей – өткенмен қазіргі болмыстың байланысын тірілту

🛡️ Тарихты кім жазады? Жауапкершілік мәселесі

Автор тарихты кім жазады деген сұрақтың билікке емес, рухани мұрагерлікке байланысты болуын талап етеді. Тарих жазу — жеңімпаздың құқығы емес, түсінгеннің жауапкершілігі.

🧭 Мақсат – өткенмен өмір сүру емес, өткен арқылы болашаққа жету

Автор тарихты жаңғырту арқылы тұлғалық таным, ұлттық мінез, имани негізді қалыптастыруға шақырады. Оның пайымдауынша, тарих — өткен өмір емес, рухани бағдар, қазіргі сана үшін қажет жарық нүкте.

🔍 Ерекшеліктер:

• Тарих – метафизикалық жүйе, оны тек дерекпен емес, сезіммен де ұғыну керек
• Жаңғырту – ақпарат жаңарту емес, қасиетті жадты қайта тұтандыру
• Ұлттың рухани кодын тек тарихшы емес, көкірек көзі ояу адам түсіндіре алады
• Шынайы тарих – адам мен Алланың арасындағы тәжірибелік сабақ

Бұл тарауда автор Құран мен ғылым арасындағы қатынасты тек дәлелдеу немесе растау негізінде емес, дүниетанымдық, рухани және танымдық тұтастық ретінде талдайды. Құран – ғылыми кітап емес, бірақ ол – ғылымды туғызатын сана құрылымын қалыптастыратын ілім. Ғылым – болмысты зерделеу болса, Құран – болмыстың мәнін тануға бағыт береді.

Автор бұл арақатынасты былай тұжырымдайды:

«Ғылым – көрінгенді зерттейді, Құран – көрінбегенді сездіреді. Бірі – жүйе, екіншісі – негіз. Олар қарсы емес, тұтас».

🔬 Ғылым және Құран — екі түрлі тіл, бір тұтас бағыт

Автор Құрандағы табиғат құбылыстары, аспан мен жердің жаралуы, тіршіліктің кезеңдері, адамның даму сатылары жайлы аяттарға тоқтала отырып, оларды ғылыми терминдермен дәл келтіру емес, зерттеу мотивациясы мен шабыт көзі ретінде түсіндіреді.

Мысалдар:

• «Алла аспандар мен жерді алты күнде жаратты» – бұл физикалық күн емес, уақыттық жүйе мен құрылымның символы.
• «Біз адамды бір тамшыдан жараттық» – эмбриология ғылымына рухани астар берген алғашқы ишара.

Автор Құранның «Ойланбайсыңдар ма?», «Көкірек көзі барлар үшін белгі бар» деген секілді шақыруларын зерттеуге, бақылауға, тануға бағытталған пәрмен деп түсіндіреді.

🌌 Құран – ғылым емес, ғалымды тәрбиелейтін жүйе

Автор ғылымды факт жинау ғана емес, ниетті зерттеу мен ақиқатқа ұмтылу жолы ретінде сипаттайды. Құранда нақты ғылымдар емес, таным әдіснамасы, рухани дайындық, ұждан мен ниет тазалығы басым. Ғалым – Алланың аятын құрметпен зерттеуші, ал Құран – оны жауапкершілікпен бағыттаушы.

⚖️ Ғылым мен Құран қайшылығы – көзқарас қателігі

Тарауда қазіргі қоғамдағы «Құран ғылымға қайшы» немесе «ғылым дінді жоққа шығарады» деген пікірлерге де нақты жауап беріледі. Автор мұндай қайшылықтардың жаратылыстың рухани мақсатын түсінбеуден туындайтынын айтады.

Мысал:

«Ғылым – қалай дегенге жауап іздейді, Құран – не үшін дегенге жетелейді».

📘 Тараудың ерекше салмақты аспектілері:

• Құран – ғылымға қарсы емес, ғылымның терең себебін ұсынушы
• Аяттар – тәжірибелік формула емес, таным жолына шақыру
• Ғылым – ақылды іске қосса, Құран – сананы баптайды
• Екеуі – қарсы күш емес, параллель әлемдер
• Ғалым – өз ашқанын Құранмен жарыспай, толықтырады

Бұл тарауда автор дін мен саясаттың арақатынасын тарихи, рухани, моральдық тұрғыдан талдайды. Дін — құлшылық пен жүрек ісі, саясат — қоғамдық құрылым мен билік жүйесі. Бірақ бұл екеуінің арасындағы шекараны бөлу де, қосу да жауапкершілікпен жүргізілуі тиіс. Автор бұл тарауда «дін саясатқа араласуы керек пе?» деген сұраққа емес, «діннің саясатпен былғануына жол бар ма?» деген терең мазмұндағы сұраққа жауап іздейді.

Басты тұжырым:

«Дін – нұр. Олмен жүрсең – жолың айқын. Бірақ сол нұрмен саяси мақсатқа жетсең – жүректі қараңғылатасың».

Автор ислам тарихындағы мысалдарды келтіріп, пайғамбарлық кезеңдегі билік пен сенім бірлігі, ал кейінгі дәуірлердегі дінді құрал еткен саясат қалай қоғамға зиян әкелгенін саралайды.

Мысалдар:

«Пайғамбар (с.а.у.) басшы болды – бірақ дін арқылы емес, әділет арқылы басқарды. Ол дінді билікке емес, билікті дінге бағындырды».
 «Қазіргі кейбір билік өкілдері мешіт салумен өз қателіктерін жуғысы келеді – бірақ Алланы алдау мүмкін емес».

Автор діннің саясатпен байланысуына емес, саясаттың дінді басып кетуіне қарсы. Ол дінге араласқан саясаттың нәтижесінде сенімнің беделі түсуі, дін атынан айтылған өтіріктер, діни формализмнің күшеюі, шын сопылардың көлеңкеде қалуы секілді салдарларды нақтылайды.

Сонымен қатар автор дін өкілдері мен қоғам белсенділерінің жауапкершілігі мен шекарасын айқындау қажеттігін де ескертеді.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Дін – тәрбие мен рухтың ісі, саясат – құрылым мен мүдденің ісі
• Саясатқа араласқан дін емес, дінді саясатқа пайдаланғандар қауіпті
• Пайғамбарлық билік – шынайы әділет пен үлгіге негізделген
• Діннің беделі саясат арқылы емес, мінез арқылы көрінуі тиіс
• Қоғам – рухани тұрақтылықты діннен емес, діндардан көруі керек

Бұл тарауда автор атеизм құбылысын қарапайым "сенбейтіндер" тобы емес, рухани байланыстан ажыраған сана ахуалы ретінде қарастырады. Атеизм – тек Алланы мойындамау емес, тылсыммен байланыс үзілген сана күйі, ал оның тамыры – жаралы сенім, тарихи күйзеліс, таным дағдарысы.

Автордың негізгі ойы:

«Атеист – сенбейтін адам емес. Ол – сенімінен айырылған адам. Ал сенімсіздік – білімсіздіктен емес, күйзелістен туындайды».

Тарауда атеизмнің тарихи, философиялық, рухани себептері талданады. Оған қоғамдағы діннің беделімен қатар, дін атынан жасалған зұлымдықтар, формализм, жауапсыз уағыз, қисынсыз тыйымдар әсер ететіні айтылған.

Мысалдар:

«Бала кезден құдай дегені тек қорқыту болса – ол Құдай емес, үрей бейнесі болады».
 «Ғылыммен айналысқан адамның сұрағы жауапсыз қалса, ол сұрауды емес, сенімді терістей бастайды».

Автор атеисті қарсылас немесе дінсіз деп емес, ізденуші, рухани аштыққа душар болған адам деп қарайды. Ол үшін иманға келудің жолы – күштеу емес, сабырлы түсіндіру, сенімнің шынайы бейнесін көрсету.

Сондай-ақ, атеистік сана мен материалистік көзқарастың айырмашылығы да сараланады.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Атеизм – сана күйі, ал сенім – рух тағдыры
• Қоғамдағы діни формализм – атеизмнің бір себебі
• Атеист – қарсылас емес, таным іздеуші
• Сенім – қорқыту арқылы емес, ұғындыру арқылы беріледі
• Атеизм – қарсы пікір емес, терең рухани дағдарыстың көрінісі

Бұл тарауда автор шариғаттағы амал категорияларын – парыз, уәжіп, сүннет, мустәһап, мұбах, харам, макрух, мәфсад ұғымдарын тек құқықтық бөлініс ретінде емес, рухани бағдар жүйесі ретінде қарастырады. Мұндағы мақсат – дінді заңдар жиынтығы емес, тазалыққа, үйлесімге, тәртіпке бағытталған өмір салты ретінде түсіндіру.

Автор былай деп жазады:

«Шариғат – шектеу емес, тәртіп. Адамның рухы жүктемені емес, реттілікті қалайды».

Әрбір амал категориясының мақсаты – адамның ішкі болмысын реттеу, Алламен және қоғаммен үйлесімді қатынас орнату. Мәтінде осы ұғымдардың ара-жігі мен өзара байланысы нақты әрі түсінікті мысалдармен баяндалады.

Парыз – орындалуы міндетті амал.
Мысал: «Намаз – парыз. Бұл – жүрек пен уақыттың тәртібі».

Уәжіп – парызға жақын, бірақ дәлелі жанама болған амал.
Мысал: «Құрбан шалу – уәжіп. Ол – шүкірдің әрекетке айналуы».

Сүннет – Пайғамбардың (с.а.у.) жолы.
Мысал: «Ауыз ашарда құрма жеу – сүннет. Ол – ниеттің көркем формасы».

Мустәһап – істелсе сауап, істелмесе күнә емес.
Мұбах – рұқсат етілген, бейтарап амал.
Харам – қатаң тыйым салынған іс.
Макрух – орындалуы ұнамсыз, бірақ күнә емес.
Мәфсад – жамандыққа апаратын амал, бұзықтықтың бастауы.

Автор шариғаттың бұл жүйесі еркіндікті шектемейтінін, керісінше бостандық пен ниетке жауапкершілік жүктейтінін көрсетеді.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Шариғат – заң емес, өмір сүру мәдениеті
• Амал категориялары – рухани өлшем
• Міндеттілік – жаза емес, тәртіп
• Еркіндік – жауапкершілікпен ғана мәнді
• Дін – тыйым емес, бағыт беруші жүйе

Бұл тарауда автор жақсылық пен жамандықтың тағдырмен байланысын, яғни барша оқиғаның Алланың қалауымен болатынына сену ұстанымын түсіндіреді. Бұл – исламдағы алты иман шарттарының бірі, бірақ оның мағынасы көпшілікке үстірт қабылданады. Автор бұл ұғымды жауапкершіліктен жалтару емес, керісінше рухани тепе-теңдік пен сабырдың негізі ретінде ашады.

Басты идея:

«Тағдырға сену – бас тарту емес, бағыныс емес. Бұл – сабыр мен шүкірдің биік деңгейі. Адам істейді – Алла бекітеді».

Автор жақсылық пен жамандықтың бәрі Алланың қалауымен болатынын, бірақ таңдау мен әрекет еркі адамның өзіне берілгенін нақтылайды. Бұл – еркіндік пен тәуекелдің арасындағы нәзік тепе-теңдік.

Мысалдар:

«Ауру келді – бұл Алланың сынағы. Қалай қабылдадың – бұл сенің еркің».
 «Бір адам байлыққа жетті – бұл тағдыр. Бірақ оны қалай жұмсады – бұл жауапкершілік».

Автор Құран аяттары мен хадистерден мысалдар келтіре отырып, мұсылман адамның қандай жағдай болмасын ішкі сабыр мен сенімді жоғалтпауы тиіс екенін баса айтады.

Тарау мынадай бағыттарда өрбиді:
 – Тағдырға сенудің шариғаттағы орны
 – Ерік пен жазмыштың шекарасы
 – Жамандық пен жақсылық – сынақ емес, мүмкіндік
 – Сабыр, шүкір, тәуекел – тағдыр сенімінің ішкі тіректері
 – Тағдырға сену – жалқаулық пен бейқамдыққа сылтау емес

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Тағдыр – бекітілген нәтиже емес, бағытталған мүмкіндік
• Жамандық – Алланың бұйрығы емес, адамның таңдауы
• Сабырлы адам – тағдырға өкпелемей, әрекетін арттырады
• Тағдырға сену – сенім мен тәуекелдің жетілген нұсқасы

Бұл тарауда автор Жаратушының бар екенін ақылмен дәлелдеу мүмкін бе, әлде бұл таным жүрекпен қабылдануы керек пе деген ғасырлар бойы көтерілген сұраққа өзіндік пайым ұсынады. Ақыл – ізденістің құралы, бірақ сенімнің негізі жүректе екенін ескертеді. Бұл тарау дін мен философия, таным мен иләһи хикмет арасын жалғайтын ой арналарына негізделеді.

Автордың тұжырымы:

«Ақыл – шекараны көреді, жүрек – шекарадан өткізеді. Алла – шексіз. Шексіздікті сана арқылы емес, ұжданмен таныған жөн».

Ол исламдағы «тәфаккур» (ойлану), «тақлид» (соқыр еру), «ятин» (сенімді тану) ұғымдарын ашып, ақылмен таныған сенім мен тәндік рәсіммен шектелген діншілдіктің айырмасын көрсетеді.

Мысалдар:

«Алланы дәлелдеу – Оның жоқтығынан емес, адамның ішкі қорқынышынан туады».
 «Тіршілік заңдылығынан жүйе көру – Жаратушының барлығын сезінудің жолы. Бірақ жүйе – мақсат емес, құрал».

Автор Құран аяттарында жиі кездесетін «ақыл иелері үшін белгілер бар» деген тіркесті талдап, бұл шақырудың жаратылыс пен құбылыстардан Жаратушыны тану екенін түсіндіреді.

Сондай-ақ, автор Жаратушыны ақылмен тану мүмкін, бірақ толық қамту – мүмкін емес екенін ескертеді. Ақыл – бастама, жүрек – мақсаты.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Ақыл – таным құралы, жүрек – сенім кеңістігі
• Алланың барлығын дәлелдеу – ішкі ізденіске түрткі
• Құран – тек сенім емес, ақылдық пайымға да үндейді
• Ақыл – есік, жүрек – үй
• Шариғат пен хикметті бірлестіре қабылдау керек

Бұл тарау – автордың барлық көзқарасын, әдістемесін және тақырыпқа деген рухани қатынасын жинақтайтын тұғырнамалық кіріспе. Мұнда ақиқат ұғымы — діни сенім, философиялық ақыл және тылсым интуиция арқылы сипатталып, қазақтың дәстүрлі дүниетанымымен тұтастырыла қарастырылады. Автор шариғат пен руханияттың байланысын, сөз бен амалдың негізін, жүрек пен сана арасындағы үйлесімді жүйеге салады.

Ақиқат – бұл «дұрыс» немесе «бұрыс» ұғымы емес, автор үшін ол — болмысқа шынайы байланыс орнату амалы. Мәтінде былай деп жазылады:

«Ақиқатқа апарар жол – шариғат емес, дәс. Дәс – жүректің көзі, әдептің нышаны. Түр – амал, дәс – мән».

Осы арқылы автор қазақ дүниетанымындағы ішкі мәдениетті («дәс») шариғат амалдарының (түр) іргетасы ретінде қарастырады. Бұл ой қазіргі дінге формалды қараудан арылып, рухани тереңдікті іздеу қажет екенін ескертеді.

Автор «ақиқат» пен «ақыл» арақатынасын да ашып көрсетеді. Ол үшін ақиқат — тек логикамен танылатын дүние емес.

«Ақыл – иллюзияның шеткі бекеті. Ал жүрек – тылсымның мекені» – деп жазады автор. Бұл жерде исламдық сопылық, түркілік руханият, жүрек ғылымы тұтас үндеседі.

Тарауда «шариғаттың сегіз түрі» туралы да қысқаша сөз болады. Бұл ислам амалдарын мәдени, әлеуметтік, тарихи және рухани өлшемдер арқылы топтастыруға талпыныс. Мұндай құрылым шариғатты – тек арабтық немесе сыртқы жүйе ретінде емес, қазақ болмысымен қатар өмір сүре алатын жүйе ретінде түсіндіруге жол ашады.

Ақиқат ұғымы мұнда тек діни категория емес, тіл, ой, сана, сөз, жүрек деген жүйелі құрылым арқылы ашылады. Автор оқырманды «ақиқатты ізде» деп емес, «ақиқатты өзіңнен баста» дегенге шақырады.

Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Ақиқат – жүрек пен дәс арқылы танылады
• Дәс – ішкі әдеп, жүректің көзі; түр – амалдың формасы
• Ақыл – шектеулі; жүрек – тылсымға жол
• Шариғат – тек құқықтық жүйе емес, рухани тәртіп
• Ақиқат – сенім мен сана, тіл мен тағдырдың түйісу нүктесі