#Иман

Бұл тарауда автор атеизм құбылысын қарапайым "сенбейтіндер" тобы емес, рухани байланыстан ажыраған сана ахуалы ретінде қарастырады. Атеизм – тек Алланы мойындамау емес, тылсыммен байланыс үзілген сана күйі, ал оның тамыры – жаралы сенім, тарихи күйзеліс, таным дағдарысы.

Автордың негізгі ойы:

«Атеист – сенбейтін адам емес. Ол – сенімінен айырылған адам. Ал сенімсіздік – білімсіздіктен емес, күйзелістен туындайды».

Тарауда атеизмнің тарихи, философиялық, рухани себептері талданады. Оған қоғамдағы діннің беделімен қатар, дін атынан жасалған зұлымдықтар, формализм, жауапсыз уағыз, қисынсыз тыйымдар әсер ететіні айтылған.

Мысалдар:

«Бала кезден құдай дегені тек қорқыту болса – ол Құдай емес, үрей бейнесі болады».
 «Ғылыммен айналысқан адамның сұрағы жауапсыз қалса, ол сұрауды емес, сенімді терістей бастайды».

Автор атеисті қарсылас немесе дінсіз деп емес, ізденуші, рухани аштыққа душар болған адам деп қарайды. Ол үшін иманға келудің жолы – күштеу емес, сабырлы түсіндіру, сенімнің шынайы бейнесін көрсету.

Сондай-ақ, атеистік сана мен материалистік көзқарастың айырмашылығы да сараланады.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Атеизм – сана күйі, ал сенім – рух тағдыры
• Қоғамдағы діни формализм – атеизмнің бір себебі
• Атеист – қарсылас емес, таным іздеуші
• Сенім – қорқыту арқылы емес, ұғындыру арқылы беріледі
• Атеизм – қарсы пікір емес, терең рухани дағдарыстың көрінісі

Бұл тарауда автор өтірік айту мен өтірік ант беру әрекеттерін тек моральдық кемшілік ретінде емес, сенімге жасалған тікелей шабуыл, жүрек құрылымының бұзылуы деп бағалайды. Өтірік – адамның өз болмысынан алыстауының, ал ант – Алланы куә етіп, жалған айтуының екі есе жауапкершілік жүктейтін көрінісі.

Автордың негізгі тұжырымы:

«Өтірік – тілдің күнәсі емес, жүректің зұлматқа бет бұруы. Өтірік ант – сенім мен ақиқаттың ортасын қараңғылату».

Мәтінде Құрандағы «ақиқатты өтірікпен бүркемелеушілер», «Алланың атымен ант етіп, сенім сатып жегендер» секілді аяттарға сілтеме жасалып, өтірік анттың имансыздыққа апаратын соқпақ екені баяндалады.

Мысалдар:

«Бір адам саудада табыс табу үшін өтірік ант берді – бұл тек сатып алушыны алдау емес, Алланы куә етіп, саудасын харамға айналдыру».
 «Кісі өзін ақтау үшін өтірік айтты – бұл әділетті бұрмалау ғана емес, ұжданды өшірудің бір түрі».

Автор өтіріктің қоғамда «ашық өтірік», «ақ өтірік», «шаруа өтірік» сияқты категорияларға бөлінуіне қарсы шығады. Өйткені, өтіріктің жеңілі болмайды – әрбір өтірік жүректі қарайтады, санада із қалдырады.

Сондай-ақ, өтіріктің баланы тәрбиелеудегі орны туралы да ескерту бар. Үлкеннің ұсақ өтірігі – баланың рухани иммунитетін улайды.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Өтірік – ішкі тәртіптің күйреуі
• Ант – Алланы куә ету, өтірік ант – қасиетті қорлау
• Сенімділік – мұсылман болмысының негізі
• Өтірік – жүрек пен ұжданға соққы
• Өтірік жай амалды емес, адамды өзгертеді

Бұл тарауда автор жақсылық пен жамандықтың тағдырмен байланысын, яғни барша оқиғаның Алланың қалауымен болатынына сену ұстанымын түсіндіреді. Бұл – исламдағы алты иман шарттарының бірі, бірақ оның мағынасы көпшілікке үстірт қабылданады. Автор бұл ұғымды жауапкершіліктен жалтару емес, керісінше рухани тепе-теңдік пен сабырдың негізі ретінде ашады.

Басты идея:

«Тағдырға сену – бас тарту емес, бағыныс емес. Бұл – сабыр мен шүкірдің биік деңгейі. Адам істейді – Алла бекітеді».

Автор жақсылық пен жамандықтың бәрі Алланың қалауымен болатынын, бірақ таңдау мен әрекет еркі адамның өзіне берілгенін нақтылайды. Бұл – еркіндік пен тәуекелдің арасындағы нәзік тепе-теңдік.

Мысалдар:

«Ауру келді – бұл Алланың сынағы. Қалай қабылдадың – бұл сенің еркің».
 «Бір адам байлыққа жетті – бұл тағдыр. Бірақ оны қалай жұмсады – бұл жауапкершілік».

Автор Құран аяттары мен хадистерден мысалдар келтіре отырып, мұсылман адамның қандай жағдай болмасын ішкі сабыр мен сенімді жоғалтпауы тиіс екенін баса айтады.

Тарау мынадай бағыттарда өрбиді:
 – Тағдырға сенудің шариғаттағы орны
 – Ерік пен жазмыштың шекарасы
 – Жамандық пен жақсылық – сынақ емес, мүмкіндік
 – Сабыр, шүкір, тәуекел – тағдыр сенімінің ішкі тіректері
 – Тағдырға сену – жалқаулық пен бейқамдыққа сылтау емес

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Тағдыр – бекітілген нәтиже емес, бағытталған мүмкіндік
• Жамандық – Алланың бұйрығы емес, адамның таңдауы
• Сабырлы адам – тағдырға өкпелемей, әрекетін арттырады
• Тағдырға сену – сенім мен тәуекелдің жетілген нұсқасы

Бұл тарауда автор Жаратушының бар екенін ақылмен дәлелдеу мүмкін бе, әлде бұл таным жүрекпен қабылдануы керек пе деген ғасырлар бойы көтерілген сұраққа өзіндік пайым ұсынады. Ақыл – ізденістің құралы, бірақ сенімнің негізі жүректе екенін ескертеді. Бұл тарау дін мен философия, таным мен иләһи хикмет арасын жалғайтын ой арналарына негізделеді.

Автордың тұжырымы:

«Ақыл – шекараны көреді, жүрек – шекарадан өткізеді. Алла – шексіз. Шексіздікті сана арқылы емес, ұжданмен таныған жөн».

Ол исламдағы «тәфаккур» (ойлану), «тақлид» (соқыр еру), «ятин» (сенімді тану) ұғымдарын ашып, ақылмен таныған сенім мен тәндік рәсіммен шектелген діншілдіктің айырмасын көрсетеді.

Мысалдар:

«Алланы дәлелдеу – Оның жоқтығынан емес, адамның ішкі қорқынышынан туады».
 «Тіршілік заңдылығынан жүйе көру – Жаратушының барлығын сезінудің жолы. Бірақ жүйе – мақсат емес, құрал».

Автор Құран аяттарында жиі кездесетін «ақыл иелері үшін белгілер бар» деген тіркесті талдап, бұл шақырудың жаратылыс пен құбылыстардан Жаратушыны тану екенін түсіндіреді.

Сондай-ақ, автор Жаратушыны ақылмен тану мүмкін, бірақ толық қамту – мүмкін емес екенін ескертеді. Ақыл – бастама, жүрек – мақсаты.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Ақыл – таным құралы, жүрек – сенім кеңістігі
• Алланың барлығын дәлелдеу – ішкі ізденіске түрткі
• Құран – тек сенім емес, ақылдық пайымға да үндейді
• Ақыл – есік, жүрек – үй
• Шариғат пен хикметті бірлестіре қабылдау керек

Бұл тарауда автор мұсылман болудың шарттарын жай ғана рәсімдік деңгейде емес, рухани, ішкі қабылдау тұрғысынан қарастырады. Мұсылмандық – тек сенім айту емес, сол сенімнің әрекетке, мінезге, дүниетанымға айналуы. Мұнда шариғаттың негіздерімен қатар, жүрек тәрбиесі мен жауапкершілік өлшемдері кеңінен баяндалады.

Алты шарттың (иман негіздері) рухани жағы алдыңғы тарауларда ашылса, бұл бөлімде мұсылман ретінде әрекет ету, яғни ислам бес парызы мен мінез-құлық сипаты талданады.

Автор былай дейді:

«Мұсылман болу – куәлік беру емес, сол куәлікпен өмір сүру. Намаз – уақыт емес, тәртіп. Ораза – аш қалу емес, өзіңді тию. Зекет – мүлік емес, мейірім өлшемі».

Автор мұсылмандықты өмір сүру салты ретінде көрсетеді. Ол үшін бес парыз – рухани бағыт беретін белгілер, бірақ оның жанында мейірім, әділет, сабыр, шүкір, ұят, аманатшылдық сияқты мінез шарттары да тең дәрежеде тұруы тиіс.

Мысалдар:

«Ауыз берік бола тұра, тіл бос болса – ораза рухани жетім».
 «Намазда тұрған адам – Алланы еске алса, мешіттен шыққан соң оны ұмытса – куәлігі толық емес».

Автор қазақ ұғымындағы «нағыз мұсылман» түсінігін де саралайды. Бұл – шариғатты ұстанған ғана емес, жүрекпен де мұсылман болған адам.

Тарау келесі бағыттармен өрбиді:
 – Мұсылмандықтың бес парызының рухани мағынасы
 – Парыз бен ниет үйлесімі
 – Ішкі тәртіп – сыртқы амалдың негізі
 – Мінез шарттары: сабыр, шүкір, әділет
 – Мұсылмандық – тек жеке құлшылық емес, қоғамдық жауапкершілік

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Мұсылмандық – сенім мен мінездің үндестігі
• Бес парыз – бағыттаушы, тәрбиеші
• Ішкі ниет – амалдың тірегі
• Шын мұсылман – жүрекпен мойындап, мінезімен көрсеткен адам
• Мұсылман болу – қоғам алдындағы мінсіздікке талпыныс

Бұл тарауда автор «ұждан» ұғымын адамның ішкі заңымен, жүрек жүйесімен, ар-намыс пен иман арасындағы рухани тетік ретінде сипаттайды. Ұждан – исламда классикалық термин болмағанымен, түркілік руханият пен қазақ танымында сенімнің шынайы өлшемі ретінде орныққан.

Автордың пайымынша:

«Ұждан – шариғат жазбайтын заң. Ол – жүректің үні. Адам ешкім көрмесе де, тыңдамаса да, бір нәрсе дұрыс емес екенін сезсе – бұл ұжданның ескертуі».

Осылайша, ұждан – шартсыз, сыртқы бақылаусыз ішкі тәртіп. Бұл – адамның Алламен байланысы үзіліп қалса да, болмыстың өзімен байланысын жалғайтын ішкі код.

Автор Құрандағы «нафс» ұғымымен ұжданның қатынасын аша отырып, оны нәпсіге қарсы тұратын сана қабаты ретінде түсіндіреді. Бұл – адамның «өзін бақылаушы» қабілеті.

Мысал ретінде:

«Бір адам көше сыпырып жүріп, табылған алтынды иесіне қайтарып берді. Ол заңнан қорыққан жоқ, адамдар да көрмеді. Оны қайтартқан – ұждан».
 «Ұждансыз сенім – сыртқы ғұрып. Ұждан – жүректе отырған дін емес, діннің жүректе отыруы».

Автор ұжданды бала тәрбиесінде, басқару жүйесінде, саудада, ғылымда – барлық салада басты өлшем ретінде көру қажет екенін айтады. Ол адамның сыртқы білімінен бұрын, жүрек тазалығын алға қояды.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Ұждан – жүректегі үнсіз бақылаушы
• Бұл – шариғаттан бұрын пайда болатын ішкі тәртіп
• Ұждан – сенім мен амал арасындағы алтын көпір
• Нәпсі мен ниеттің арасында тұрған бақылау механизмі
• Ұждансыз жүйе – сыртқы тәртіппен өмір сүреді, ішкі ахлақсыздықпен әлсірейді

Бұл тарауда автор мейірім (рахымдылық) пен әдеп (этикалық тәртіп) ұғымдарын қарапайым мінез немесе адамгершілік қағидасы ретінде емес, рухани кемелдіктің тірегі, жүрек тәртібінің көрсеткіші ретінде сипаттайды. Мұндағы мейірім – Алланың сипатынан көрініс, ал әдеп – адам мен әлемнің арасындағы үндестікті сақтайтын тылсым код.

Автор былай дейді:

«Мейірім – әлсіздік емес, рухтың қуаты. Әдеп – шектеу емес, еркіндікті сақтап тұратын ішкі өлшем».

Мейірім – тек адамға деген жұмсақтық емес, барлық жаратылысқа жанашырлықпен қарау. Ол – жан мен сана тазалығының көрінісі. Әдеп – сыртқы ереже емес, ішкі жүйенің белгісі. Бұл тақырыпта автор исламдағы «рахман», «рахим» есімдерінің мәнін аша отырып, мейірімнің құдайлық сипат екенін түсіндіреді.

Мысал ретінде:

«Пайғамбар (с.а.у.) тас лақтырған баланы да жұмсақ дауыспен тоқтатты. Себебі шын мейірім – тәрбиелейді, жазаламайды».
 «Әдепті адам – өзін емес, өзгені ыңғайсыздыққа қалдырмауға тырысады».

Автор қазақтың "әдепті бала – ата-ананың айнасы" деген сөзін мысалға алып, тәрбиенің тек сыртқы сыпайылық емес, ішкі тұрақтылық пен шынайы ниетке байланысты екенін түсіндіреді.

Тарауда мынадай тақырыптар қамтылады:
 – Мейірім – жүрек ілімі, Алланың сипатынан
 – Әдеп – адам мен орта, адам мен Жаратушы арасындағы байланыс
 – Әдеп пен тәртіп – мәжбүрлік емес, үйлесім
 – Мейірімсіздік – рухани құрғақтық, қатыгездік
 – Әдепсіздік – жүректің қаттылығы

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Мейірім – адам мен әлем арасындағы байланыс
• Әдеп – ішкі еркіндікті реттейтін тәртіп
• Мейірімділік – жүректің тірі екенінің белгісі
• Әдеп – сенімнің сыртқы көрінісі емес, ішкі қалып
• Бұл екеуі – имандылықтың тірек қабырғалары

Бұл тарауда автор жақсылық пен жамандықтың мәнін, олардың түп негізін, қайдан туындайтынын және адамның бұл екі күйге деген қатынасын исламдық, моральдық және философиялық тұрғыда зерттейді. Жақсылық – амал ғана емес, жаратылысқа бағытталған таза ниет. Жамандық – тек әрекет емес, сананың бұлынғырлығы.

Автор былай дейді:

«Жамандық – зұлымдық емес, шындықты бұрмалау. Жақсылық – сыйлық емес, жүректің ұжданы».

Тарау адамның жамандыққа бейім болуын тек нәпсімен байланыстырмай, рухани әлсіздік, жүрек тәртібінің бұзылуы тұрғысынан түсіндіреді. Жамандықты шариғатта харам, күнә ретінде тану жеткіліксіз – оны өзіңе, ортаңа және Тәңірге қарсылық деп түсіну қажет.

Мысал ретінде автор былай жазады:

«Кейде жамандық – үнсіз қалу, жақсыны қолдамау, әділетсіздікті көре тұрып, селқос қарау».
 «Жақсылық – бір ауыз сөз, бірақ ол бір тағдырды құтқаруы мүмкін».

Автор жақсы мен жамандықты абсолют ретінде емес, қозғалыстағы, ниетке тәуелді энергиялар ретінде сипаттайды. Жақсылық – тазалықтан туады, жамандық – қорқыныш пен ашудан.

Тарауда келесі бағыттар қарастырылады:
 – Жақсылық пен жамандықтың исламдағы түсінігі
 – Шынайы жақсылық – жасырын, міндеттелмеген амал
 – Жамандық – амал емес, ішкі бейбастақтық
 – «Сауап» пен «күнә» – шынайы салмақ емес, нәтижеге қарай өлшенетін энергия
 – Жақсылықты істеу – Аллаға емес, өзіңе жақсылық жасау

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Жақсылық – санадағы тәртіп, жүректегі ұждан
• Жамандық – тек күнә емес, рухани салмақсыздық
• Ниет – жақсылық пен жамандықты айыратын өлшем
• Екі ұғым – адамның ішкі әлемінің айнасы

Бұл тарауда автор имандылықты жай «сенім» немесе «дінге берілгендік» деп түсінумен шектелмей, оны адамның сана жүйесіндегі, жүрек құрылымындағы, іс-амал мен ниеттегі тұтас тәртіп ретінде сипаттайды. Имандылық – көрініс емес, ішкі үйлесім, адамның Алламен, қоғаммен және өз болмысымен арадағы рухани тепе-теңдігі.

Автор иманның белгілі алты шартын (Аллаға, періштелерге, кітаптарға, пайғамбарларға, ақырет күніне және тағдырға сену) еске сала отырып, әрқайсысының күнделікті өмірмен байланысын ашып береді.

Мысалы:

«Аллаға сену – бар деп айту емес, әр істен Оның сипаттарын көру. Әділетті болу – Құдірет сипатынан; кешірімді болу – Рахым сипатынан».

Тағы бір мысал – тағдырға сену туралы:

«Тағдыр – жіп, бірақ оны қалай иіру – адамның ниетіне байланысты. Сенім – еркіндікті жоққа шығармайды, керісінше, жауапкершілік береді».

Тарау барысында автор иман мен ислам, иман мен амал, иман мен ахлақ (этика) арасындағы байланыстарды дәстүрлі сопылық ойлармен үйлестіре түсіндіреді. Иман – тек сенім жүйесі емес, жүрекпен өлшенетін сапа.

Автор қазақтың «иманды адам» ұғымына да тоқталады. Бұл сөз тек дін ұстанатын адамды білдірмейді, керісінше:

«Иманды – ұятты, сабырлы, мейірімді, әділетті адам. Құдайдан қорықса – адамнан ұялғаны».

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Иман – сана мен жүректегі тәртіп
• Шарттар – теория емес, күнделікті өмірдің негізі
• Сенім – әрекетке, амалға айналғанда ғана тірі
• Иман – Алламен байланыс емес, болмыспен үйлесім
• Имансыздық – дінсіздік емес, жауапкершіліксіздік

Бұл тарау – автордың барлық көзқарасын, әдістемесін және тақырыпқа деген рухани қатынасын жинақтайтын тұғырнамалық кіріспе. Мұнда ақиқат ұғымы — діни сенім, философиялық ақыл және тылсым интуиция арқылы сипатталып, қазақтың дәстүрлі дүниетанымымен тұтастырыла қарастырылады. Автор шариғат пен руханияттың байланысын, сөз бен амалдың негізін, жүрек пен сана арасындағы үйлесімді жүйеге салады.

Ақиқат – бұл «дұрыс» немесе «бұрыс» ұғымы емес, автор үшін ол — болмысқа шынайы байланыс орнату амалы. Мәтінде былай деп жазылады:

«Ақиқатқа апарар жол – шариғат емес, дәс. Дәс – жүректің көзі, әдептің нышаны. Түр – амал, дәс – мән».

Осы арқылы автор қазақ дүниетанымындағы ішкі мәдениетті («дәс») шариғат амалдарының (түр) іргетасы ретінде қарастырады. Бұл ой қазіргі дінге формалды қараудан арылып, рухани тереңдікті іздеу қажет екенін ескертеді.

Автор «ақиқат» пен «ақыл» арақатынасын да ашып көрсетеді. Ол үшін ақиқат — тек логикамен танылатын дүние емес.

«Ақыл – иллюзияның шеткі бекеті. Ал жүрек – тылсымның мекені» – деп жазады автор. Бұл жерде исламдық сопылық, түркілік руханият, жүрек ғылымы тұтас үндеседі.

Тарауда «шариғаттың сегіз түрі» туралы да қысқаша сөз болады. Бұл ислам амалдарын мәдени, әлеуметтік, тарихи және рухани өлшемдер арқылы топтастыруға талпыныс. Мұндай құрылым шариғатты – тек арабтық немесе сыртқы жүйе ретінде емес, қазақ болмысымен қатар өмір сүре алатын жүйе ретінде түсіндіруге жол ашады.

Ақиқат ұғымы мұнда тек діни категория емес, тіл, ой, сана, сөз, жүрек деген жүйелі құрылым арқылы ашылады. Автор оқырманды «ақиқатты ізде» деп емес, «ақиқатты өзіңнен баста» дегенге шақырады.

Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Ақиқат – жүрек пен дәс арқылы танылады
• Дәс – ішкі әдеп, жүректің көзі; түр – амалдың формасы
• Ақыл – шектеулі; жүрек – тылсымға жол
• Шариғат – тек құқықтық жүйе емес, рухани тәртіп
• Ақиқат – сенім мен сана, тіл мен тағдырдың түйісу нүктесі