Бұл тарауда автор имандылықты жай «сенім» немесе «дінге берілгендік» деп түсінумен шектелмей, оны адамның сана жүйесіндегі, жүрек құрылымындағы, іс-амал мен ниеттегі тұтас тәртіп ретінде сипаттайды. Имандылық – көрініс емес, ішкі үйлесім, адамның Алламен, қоғаммен және өз болмысымен арадағы рухани тепе-теңдігі.

Автор иманның белгілі алты шартын (Аллаға, періштелерге, кітаптарға, пайғамбарларға, ақырет күніне және тағдырға сену) еске сала отырып, әрқайсысының күнделікті өмірмен байланысын ашып береді.

Мысалы:

«Аллаға сену – бар деп айту емес, әр істен Оның сипаттарын көру. Әділетті болу – Құдірет сипатынан; кешірімді болу – Рахым сипатынан».

Тағы бір мысал – тағдырға сену туралы:

«Тағдыр – жіп, бірақ оны қалай иіру – адамның ниетіне байланысты. Сенім – еркіндікті жоққа шығармайды, керісінше, жауапкершілік береді».

Тарау барысында автор иман мен ислам, иман мен амал, иман мен ахлақ (этика) арасындағы байланыстарды дәстүрлі сопылық ойлармен үйлестіре түсіндіреді. Иман – тек сенім жүйесі емес, жүрекпен өлшенетін сапа.

Автор қазақтың «иманды адам» ұғымына да тоқталады. Бұл сөз тек дін ұстанатын адамды білдірмейді, керісінше:

«Иманды – ұятты, сабырлы, мейірімді, әділетті адам. Құдайдан қорықса – адамнан ұялғаны».

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Иман – сана мен жүректегі тәртіп
• Шарттар – теория емес, күнделікті өмірдің негізі
• Сенім – әрекетке, амалға айналғанда ғана тірі
• Иман – Алламен байланыс емес, болмыспен үйлесім
• Имансыздық – дінсіздік емес, жауапкершіліксіздік

Бұл тарауда автор жақсылық пен жамандықтың мәнін, олардың түп негізін, қайдан туындайтынын және адамның бұл екі күйге деген қатынасын исламдық, моральдық және философиялық тұрғыда зерттейді. Жақсылық – амал ғана емес, жаратылысқа бағытталған таза ниет. Жамандық – тек әрекет емес, сананың бұлынғырлығы.

Автор былай дейді:

«Жамандық – зұлымдық емес, шындықты бұрмалау. Жақсылық – сыйлық емес, жүректің ұжданы».

Тарау адамның жамандыққа бейім болуын тек нәпсімен байланыстырмай, рухани әлсіздік, жүрек тәртібінің бұзылуы тұрғысынан түсіндіреді. Жамандықты шариғатта харам, күнә ретінде тану жеткіліксіз – оны өзіңе, ортаңа және Тәңірге қарсылық деп түсіну қажет.

Мысал ретінде автор былай жазады:

«Кейде жамандық – үнсіз қалу, жақсыны қолдамау, әділетсіздікті көре тұрып, селқос қарау».
 «Жақсылық – бір ауыз сөз, бірақ ол бір тағдырды құтқаруы мүмкін».

Автор жақсы мен жамандықты абсолют ретінде емес, қозғалыстағы, ниетке тәуелді энергиялар ретінде сипаттайды. Жақсылық – тазалықтан туады, жамандық – қорқыныш пен ашудан.

Тарауда келесі бағыттар қарастырылады:
 – Жақсылық пен жамандықтың исламдағы түсінігі
 – Шынайы жақсылық – жасырын, міндеттелмеген амал
 – Жамандық – амал емес, ішкі бейбастақтық
 – «Сауап» пен «күнә» – шынайы салмақ емес, нәтижеге қарай өлшенетін энергия
 – Жақсылықты істеу – Аллаға емес, өзіңе жақсылық жасау

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Жақсылық – санадағы тәртіп, жүректегі ұждан
• Жамандық – тек күнә емес, рухани салмақсыздық
• Ниет – жақсылық пен жамандықты айыратын өлшем
• Екі ұғым – адамның ішкі әлемінің айнасы

Бұл тарауда автор байлық ұғымын шариғаттық өлшеммен, сопылық дәстүрмен және қазақы таныммен салыстыра отырып талдайды. Байлық – тек дүние емес, сынақ, аманат, ниет өлшемі, әрі рухтың айнасы. Автор байлықты иелену емес, оны ұстау әдебі туралы ой қозғайды.

Басты тұжырымдардың бірі:

«Байлық – Алланың берген сынағы. Төзе білсең – нығмет, егер ол сені меңгерсе – апат».

Автор Құрандағы Қарун, Сүлеймен пайғамбар және Жәбірейілдің айтқан насихаттарын мысалға ала отырып, байлықтың жақсылық та, азап та бола алатынын көрсетеді. Ол байлықтың жақсысы – қолда тұрып, жүрекке тимеген түрі екенін ескертеді.

Мысал:

«Сүлеймен пайғамбарда байлық болды, бірақ оның тәжін иманы ұстап тұрды. Ал Қарунның байлығы – оның қабіріне апаратын ауырлық болды».

Автор қазақтың дәстүрінде де байлыққа ерекше көзқарас болғанын атап өтеді. «Бай болсаң, халқыңа пайдаң тисін» деген сөз – байлықтың жеке емес, қоғамдық жауапкершілік екенін білдіреді.
Тағы бір мысал:

«Қазақ байын көрсе – қызғанбаған, бата сұраған. Өйткені байлық – тек қазына емес, ризығыңмен келген рухани толқын».

Тарау келесі бағыттарды қамтиды:
 – Байлықтың шариғаттағы рөлі
 – Ниет пен пайдаланудың маңызы
 – Садақа, зекет, бөлісу мәдениеті
 – Байлықтың ішкі тәкаппарлыққа әсері
 – Қоғамда бай мен жарлы қатынасы

Автор байлықты тек экономикалық емес, рухани ресурс ретінде көруді ұсынады. Жүрек тазалығы мен бөлісу ниеті болмаса, кез келген байлық – уақытша құндылық.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Байлық – сынақ әрі мүмкіндік
• Жүректе емес, қолда тұрса – пайдалы
• Ниетсіз байлық – ішкі рухты әлсіретеді
• Қоғамға қызмет еткен байлық – сауап
• Иелік емес, аманат ұғымы басым болу керек

Бұл тарауда автор мейірім (рахымдылық) пен әдеп (этикалық тәртіп) ұғымдарын қарапайым мінез немесе адамгершілік қағидасы ретінде емес, рухани кемелдіктің тірегі, жүрек тәртібінің көрсеткіші ретінде сипаттайды. Мұндағы мейірім – Алланың сипатынан көрініс, ал әдеп – адам мен әлемнің арасындағы үндестікті сақтайтын тылсым код.

Автор былай дейді:

«Мейірім – әлсіздік емес, рухтың қуаты. Әдеп – шектеу емес, еркіндікті сақтап тұратын ішкі өлшем».

Мейірім – тек адамға деген жұмсақтық емес, барлық жаратылысқа жанашырлықпен қарау. Ол – жан мен сана тазалығының көрінісі. Әдеп – сыртқы ереже емес, ішкі жүйенің белгісі. Бұл тақырыпта автор исламдағы «рахман», «рахим» есімдерінің мәнін аша отырып, мейірімнің құдайлық сипат екенін түсіндіреді.

Мысал ретінде:

«Пайғамбар (с.а.у.) тас лақтырған баланы да жұмсақ дауыспен тоқтатты. Себебі шын мейірім – тәрбиелейді, жазаламайды».
 «Әдепті адам – өзін емес, өзгені ыңғайсыздыққа қалдырмауға тырысады».

Автор қазақтың "әдепті бала – ата-ананың айнасы" деген сөзін мысалға алып, тәрбиенің тек сыртқы сыпайылық емес, ішкі тұрақтылық пен шынайы ниетке байланысты екенін түсіндіреді.

Тарауда мынадай тақырыптар қамтылады:
 – Мейірім – жүрек ілімі, Алланың сипатынан
 – Әдеп – адам мен орта, адам мен Жаратушы арасындағы байланыс
 – Әдеп пен тәртіп – мәжбүрлік емес, үйлесім
 – Мейірімсіздік – рухани құрғақтық, қатыгездік
 – Әдепсіздік – жүректің қаттылығы

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Мейірім – адам мен әлем арасындағы байланыс
• Әдеп – ішкі еркіндікті реттейтін тәртіп
• Мейірімділік – жүректің тірі екенінің белгісі
• Әдеп – сенімнің сыртқы көрінісі емес, ішкі қалып
• Бұл екеуі – имандылықтың тірек қабырғалары

Бұл тарауда автор «ұждан» ұғымын адамның ішкі заңымен, жүрек жүйесімен, ар-намыс пен иман арасындағы рухани тетік ретінде сипаттайды. Ұждан – исламда классикалық термин болмағанымен, түркілік руханият пен қазақ танымында сенімнің шынайы өлшемі ретінде орныққан.

Автордың пайымынша:

«Ұждан – шариғат жазбайтын заң. Ол – жүректің үні. Адам ешкім көрмесе де, тыңдамаса да, бір нәрсе дұрыс емес екенін сезсе – бұл ұжданның ескертуі».

Осылайша, ұждан – шартсыз, сыртқы бақылаусыз ішкі тәртіп. Бұл – адамның Алламен байланысы үзіліп қалса да, болмыстың өзімен байланысын жалғайтын ішкі код.

Автор Құрандағы «нафс» ұғымымен ұжданның қатынасын аша отырып, оны нәпсіге қарсы тұратын сана қабаты ретінде түсіндіреді. Бұл – адамның «өзін бақылаушы» қабілеті.

Мысал ретінде:

«Бір адам көше сыпырып жүріп, табылған алтынды иесіне қайтарып берді. Ол заңнан қорыққан жоқ, адамдар да көрмеді. Оны қайтартқан – ұждан».
 «Ұждансыз сенім – сыртқы ғұрып. Ұждан – жүректе отырған дін емес, діннің жүректе отыруы».

Автор ұжданды бала тәрбиесінде, басқару жүйесінде, саудада, ғылымда – барлық салада басты өлшем ретінде көру қажет екенін айтады. Ол адамның сыртқы білімінен бұрын, жүрек тазалығын алға қояды.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Ұждан – жүректегі үнсіз бақылаушы
• Бұл – шариғаттан бұрын пайда болатын ішкі тәртіп
• Ұждан – сенім мен амал арасындағы алтын көпір
• Нәпсі мен ниеттің арасында тұрған бақылау механизмі
• Ұждансыз жүйе – сыртқы тәртіппен өмір сүреді, ішкі ахлақсыздықпен әлсірейді

Бұл тарауда автор киім кию мәдениетін жай эстетика немесе тұрмыстық қажеттілік емес, рухани тәртіп, шариғат талабы және ұлттық өзіндік сана ретінде талдайды. Киім – адам мен қоғамның, адамның өз болмысы мен Жаратушымен арадағы ішкі келісімнің көрінісі.

Автор былай дейді:

«Киім – тәнді жасыру емес, ниетті ашу. Адам қандай ішкі ниетпен өмір сүрсе, соған сай киінеді».

Исламда киім киюдің негізгі қағидалары: ұятты жерді жабу (аурат), сәнқойлықтан сақтану, қарапайымдылық, жыныс айырмашылығын сақтау, тәкәппарлыққа жол бермеу. Автор бұл талаптарды жазалаушы емес, қорғаушы тәртіп ретінде ұсынады.

Қазақ дәстүрінде де киім – тек жабын емес, рөл, мәртебе, ниет, жас ерекшелігі мен тектіліктің белгісі болған.

Мысалдар:

«Ақ жаулық – ана болмысының символы. Жас келінге жібек орамал тағу – ұрпаққа жауапкершілік жүктеу».
 «Ер адам иықты, ауыр шапан кисе – ол тек дене емес, рухани жүк көтеріп тұрғанын білдірген».

Автор қазіргі киіну мәдениетінің жыныс араласуына, ашықтықтың сәнге айналуына алаңдайды. Мұның себебін – мәдени бағытсыздық пен рухани бақылаудың әлсіреуінен көреді.

Тарау келесі бағыттарды қамтиды:
 – Киімнің шариғаттағы мәні мен тәртібі
 – Қазақтың дәстүрлі киіміндегі рәміздік мазмұн
 – Ұят, қарапайымдылық, шынайы сұлулық ұғымдары
 – Киіну мен тектілік арасындағы байланыс
 – Мәдени шаблондардың киімге әсері

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Киім – рухани айна, ішкі ахлақтың сыртқы көрінісі
• Киім тәртібі – өзіңді қорғау, шектен сақтау амалы
• Қазақ киімі – болмыстың, мәртебенің, рухтың рәмізі
• Шариғат киімге шектеу емес, сапа мен тәртіп жүктейді
• Киім – сенім мен мәдениеттің түйіскен тұсы

Бұл тарауда автор бала тәрбиесін жеке отбасылық міндет емес, ұлттық, рухани, тарихи жауапкершілік деп қарастырады. Тәрбие – тек мінез қалыптастыру емес, рух қалыптау, болмыс бағдарлау, сана тазарту.

Автордың тұжырымы:

«Тәрбиесіз бала – ұлттың ертеңіне төнген ішкі қауіп. Тәрбие – шариғаттың да, дәстүрдің де іргетасы».

Тарау баланың тек ақыл-ойы емес, жүрегі мен ішкі сезім жүйесін тәрбиелеудің маңызын түсіндіреді. Ұлттық тәлім – адамды сырттай бағындыру емес, жүрекпен үндестіру. Мұнда шариғаттық талаптар мен қазақы көркем мінез қағидалары ұштасады.

Мысалдар:

«Балаға «жақсы бол» деу жеткіліксіз. Оған жақсылықты көру керек, көрсету керек, сіңіру керек».
 «Қазақ баланы ұрып тәрбиелемеген, ұялтып тәрбиелеген. Ұят – сыртқы емес, ішкі бақылау жүйесі».

Автор тәрбиенің үш тірегін атап өтеді: тіл – сана тілі; үлгі – көз тәрбиесі; дуа – жүрек тәрбиесі. Сонымен қатар, ата-ана мен қоғам арасындағы тәрбие міндеттерін бөлісудің маңызын көтереді.

Тараудағы бағыттар:
 – Бала тәрбиесінің шариғаттағы орны
 – Құрандағы «ана құрсағындағы тәрбие» ұғымы
 – Қазақтың «жас ұяда көргенін» өмірге алып шығуы
 – Ұят, иман, ізет, сабыр – негізгі тәрбие діңгектері
 – Ата-ананың сөзі емес, болмысы тәрбиелейді

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Тәрбие – болмысты баптау, рухты жетілдіру
• Шариғат пен дәстүр – тәрбие арнасының қос қанаты
• Тәрбие – көру, сезіну, сіңіру арқылы беріледі
• Ата-ана тәрбиесі – ұрпақтың ұлттық иммунитеті
• Ішкі бақылау – сыртқы ережеден күшті

Бұл тарауда автор мұсылман болудың шарттарын жай ғана рәсімдік деңгейде емес, рухани, ішкі қабылдау тұрғысынан қарастырады. Мұсылмандық – тек сенім айту емес, сол сенімнің әрекетке, мінезге, дүниетанымға айналуы. Мұнда шариғаттың негіздерімен қатар, жүрек тәрбиесі мен жауапкершілік өлшемдері кеңінен баяндалады.

Алты шарттың (иман негіздері) рухани жағы алдыңғы тарауларда ашылса, бұл бөлімде мұсылман ретінде әрекет ету, яғни ислам бес парызы мен мінез-құлық сипаты талданады.

Автор былай дейді:

«Мұсылман болу – куәлік беру емес, сол куәлікпен өмір сүру. Намаз – уақыт емес, тәртіп. Ораза – аш қалу емес, өзіңді тию. Зекет – мүлік емес, мейірім өлшемі».

Автор мұсылмандықты өмір сүру салты ретінде көрсетеді. Ол үшін бес парыз – рухани бағыт беретін белгілер, бірақ оның жанында мейірім, әділет, сабыр, шүкір, ұят, аманатшылдық сияқты мінез шарттары да тең дәрежеде тұруы тиіс.

Мысалдар:

«Ауыз берік бола тұра, тіл бос болса – ораза рухани жетім».
 «Намазда тұрған адам – Алланы еске алса, мешіттен шыққан соң оны ұмытса – куәлігі толық емес».

Автор қазақ ұғымындағы «нағыз мұсылман» түсінігін де саралайды. Бұл – шариғатты ұстанған ғана емес, жүрекпен де мұсылман болған адам.

Тарау келесі бағыттармен өрбиді:
 – Мұсылмандықтың бес парызының рухани мағынасы
 – Парыз бен ниет үйлесімі
 – Ішкі тәртіп – сыртқы амалдың негізі
 – Мінез шарттары: сабыр, шүкір, әділет
 – Мұсылмандық – тек жеке құлшылық емес, қоғамдық жауапкершілік

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Мұсылмандық – сенім мен мінездің үндестігі
• Бес парыз – бағыттаушы, тәрбиеші
• Ішкі ниет – амалдың тірегі
• Шын мұсылман – жүрекпен мойындап, мінезімен көрсеткен адам
• Мұсылман болу – қоғам алдындағы мінсіздікке талпыныс

Бұл тарауда автор Жаратушының бар екенін ақылмен дәлелдеу мүмкін бе, әлде бұл таным жүрекпен қабылдануы керек пе деген ғасырлар бойы көтерілген сұраққа өзіндік пайым ұсынады. Ақыл – ізденістің құралы, бірақ сенімнің негізі жүректе екенін ескертеді. Бұл тарау дін мен философия, таным мен иләһи хикмет арасын жалғайтын ой арналарына негізделеді.

Автордың тұжырымы:

«Ақыл – шекараны көреді, жүрек – шекарадан өткізеді. Алла – шексіз. Шексіздікті сана арқылы емес, ұжданмен таныған жөн».

Ол исламдағы «тәфаккур» (ойлану), «тақлид» (соқыр еру), «ятин» (сенімді тану) ұғымдарын ашып, ақылмен таныған сенім мен тәндік рәсіммен шектелген діншілдіктің айырмасын көрсетеді.

Мысалдар:

«Алланы дәлелдеу – Оның жоқтығынан емес, адамның ішкі қорқынышынан туады».
 «Тіршілік заңдылығынан жүйе көру – Жаратушының барлығын сезінудің жолы. Бірақ жүйе – мақсат емес, құрал».

Автор Құран аяттарында жиі кездесетін «ақыл иелері үшін белгілер бар» деген тіркесті талдап, бұл шақырудың жаратылыс пен құбылыстардан Жаратушыны тану екенін түсіндіреді.

Сондай-ақ, автор Жаратушыны ақылмен тану мүмкін, бірақ толық қамту – мүмкін емес екенін ескертеді. Ақыл – бастама, жүрек – мақсаты.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Ақыл – таным құралы, жүрек – сенім кеңістігі
• Алланың барлығын дәлелдеу – ішкі ізденіске түрткі
• Құран – тек сенім емес, ақылдық пайымға да үндейді
• Ақыл – есік, жүрек – үй
• Шариғат пен хикметті бірлестіре қабылдау керек

Бұл тарауда автор жақсылық пен жамандықтың тағдырмен байланысын, яғни барша оқиғаның Алланың қалауымен болатынына сену ұстанымын түсіндіреді. Бұл – исламдағы алты иман шарттарының бірі, бірақ оның мағынасы көпшілікке үстірт қабылданады. Автор бұл ұғымды жауапкершіліктен жалтару емес, керісінше рухани тепе-теңдік пен сабырдың негізі ретінде ашады.

Басты идея:

«Тағдырға сену – бас тарту емес, бағыныс емес. Бұл – сабыр мен шүкірдің биік деңгейі. Адам істейді – Алла бекітеді».

Автор жақсылық пен жамандықтың бәрі Алланың қалауымен болатынын, бірақ таңдау мен әрекет еркі адамның өзіне берілгенін нақтылайды. Бұл – еркіндік пен тәуекелдің арасындағы нәзік тепе-теңдік.

Мысалдар:

«Ауру келді – бұл Алланың сынағы. Қалай қабылдадың – бұл сенің еркің».
 «Бір адам байлыққа жетті – бұл тағдыр. Бірақ оны қалай жұмсады – бұл жауапкершілік».

Автор Құран аяттары мен хадистерден мысалдар келтіре отырып, мұсылман адамның қандай жағдай болмасын ішкі сабыр мен сенімді жоғалтпауы тиіс екенін баса айтады.

Тарау мынадай бағыттарда өрбиді:
 – Тағдырға сенудің шариғаттағы орны
 – Ерік пен жазмыштың шекарасы
 – Жамандық пен жақсылық – сынақ емес, мүмкіндік
 – Сабыр, шүкір, тәуекел – тағдыр сенімінің ішкі тіректері
 – Тағдырға сену – жалқаулық пен бейқамдыққа сылтау емес

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Тағдыр – бекітілген нәтиже емес, бағытталған мүмкіндік
• Жамандық – Алланың бұйрығы емес, адамның таңдауы
• Сабырлы адам – тағдырға өкпелемей, әрекетін арттырады
• Тағдырға сену – сенім мен тәуекелдің жетілген нұсқасы

Бұл тарауда автор өтірік айту мен өтірік ант беру әрекеттерін тек моральдық кемшілік ретінде емес, сенімге жасалған тікелей шабуыл, жүрек құрылымының бұзылуы деп бағалайды. Өтірік – адамның өз болмысынан алыстауының, ал ант – Алланы куә етіп, жалған айтуының екі есе жауапкершілік жүктейтін көрінісі.

Автордың негізгі тұжырымы:

«Өтірік – тілдің күнәсі емес, жүректің зұлматқа бет бұруы. Өтірік ант – сенім мен ақиқаттың ортасын қараңғылату».

Мәтінде Құрандағы «ақиқатты өтірікпен бүркемелеушілер», «Алланың атымен ант етіп, сенім сатып жегендер» секілді аяттарға сілтеме жасалып, өтірік анттың имансыздыққа апаратын соқпақ екені баяндалады.

Мысалдар:

«Бір адам саудада табыс табу үшін өтірік ант берді – бұл тек сатып алушыны алдау емес, Алланы куә етіп, саудасын харамға айналдыру».
 «Кісі өзін ақтау үшін өтірік айтты – бұл әділетті бұрмалау ғана емес, ұжданды өшірудің бір түрі».

Автор өтіріктің қоғамда «ашық өтірік», «ақ өтірік», «шаруа өтірік» сияқты категорияларға бөлінуіне қарсы шығады. Өйткені, өтіріктің жеңілі болмайды – әрбір өтірік жүректі қарайтады, санада із қалдырады.

Сондай-ақ, өтіріктің баланы тәрбиелеудегі орны туралы да ескерту бар. Үлкеннің ұсақ өтірігі – баланың рухани иммунитетін улайды.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Өтірік – ішкі тәртіптің күйреуі
• Ант – Алланы куә ету, өтірік ант – қасиетті қорлау
• Сенімділік – мұсылман болмысының негізі
• Өтірік – жүрек пен ұжданға соққы
• Өтірік жай амалды емес, адамды өзгертеді

Бұл тарауда автор шариғаттағы амал категорияларын – парыз, уәжіп, сүннет, мустәһап, мұбах, харам, макрух, мәфсад ұғымдарын тек құқықтық бөлініс ретінде емес, рухани бағдар жүйесі ретінде қарастырады. Мұндағы мақсат – дінді заңдар жиынтығы емес, тазалыққа, үйлесімге, тәртіпке бағытталған өмір салты ретінде түсіндіру.

Автор былай деп жазады:

«Шариғат – шектеу емес, тәртіп. Адамның рухы жүктемені емес, реттілікті қалайды».

Әрбір амал категориясының мақсаты – адамның ішкі болмысын реттеу, Алламен және қоғаммен үйлесімді қатынас орнату. Мәтінде осы ұғымдардың ара-жігі мен өзара байланысы нақты әрі түсінікті мысалдармен баяндалады.

Парыз – орындалуы міндетті амал.
Мысал: «Намаз – парыз. Бұл – жүрек пен уақыттың тәртібі».

Уәжіп – парызға жақын, бірақ дәлелі жанама болған амал.
Мысал: «Құрбан шалу – уәжіп. Ол – шүкірдің әрекетке айналуы».

Сүннет – Пайғамбардың (с.а.у.) жолы.
Мысал: «Ауыз ашарда құрма жеу – сүннет. Ол – ниеттің көркем формасы».

Мустәһап – істелсе сауап, істелмесе күнә емес.
Мұбах – рұқсат етілген, бейтарап амал.
Харам – қатаң тыйым салынған іс.
Макрух – орындалуы ұнамсыз, бірақ күнә емес.
Мәфсад – жамандыққа апаратын амал, бұзықтықтың бастауы.

Автор шариғаттың бұл жүйесі еркіндікті шектемейтінін, керісінше бостандық пен ниетке жауапкершілік жүктейтінін көрсетеді.

🔍 Негізгі идеялар мен ерекшеліктер:

• Шариғат – заң емес, өмір сүру мәдениеті
• Амал категориялары – рухани өлшем
• Міндеттілік – жаза емес, тәртіп
• Еркіндік – жауапкершілікпен ғана мәнді
• Дін – тыйым емес, бағыт беруші жүйе